Maryja Dziewica, która przy zwiastowaniu anielskim przyjęła sercem i ciałem Słowo Boże i dała światu Życie, jest uznawana i czczona jako prawdziwa Matka Boga i Odkupiciela (…). Błogosławiona Dziewica, przeznaczona od wieków razem z Wcieleniem Słowa Bożego na Matkę Boga, stała się tu, na ziemi, z postanowienia Opatrzności Bożej, Matką Żywicielką Boskiego Odkupiciela.

Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, nr 53 i 61

Bazylika Santa Maria Maggiore (Bazylika Matki Bożej Większej) wybudowana na wzgórzu Eskwilin – jednym z siedmiu wzgórz rzymskich została poświęcona Najświętszej Maryi Pannie. Jest największym spośród 80 rzymskich kościołów maryjnych i pierwszym wybudowanym na Zachodzie ku czci Matki Bożej. Inna nazwa tej świątyni to Santa Maria della Neve (Matka Boska Śnieżna). Od momentu, gdy w bazylice znalazły się relikwie żłóbka, zyskała też nazwę: Santa Maria del Presepe (Święta Maryja przy żłóbku). Zaś od imienia papieża Liberiusza nosi też nazwę Bazylika liberiańska. Świątynia ta należy wraz z bazylikami: św. Piotra na Watykanie, św. Jana na Lateranie i św. Pawła za Murami do tzw. czterech bazylik większych i jak trzy pozostałe jest własnością Stolicy Apostolskiej, choć znajduje się poza Watykanem i otrzymała od władz Republiki Włoskiej status eksterytorialny.

Według legendy spisanej w pierwszej połowie XIII wieku przez Bartolomea da Trento, dominikanina, hagiografa i papieskiego dyplomatę w dziele: Liber miraculorum beatae Mariae virginis w roku 352 Maryja ukazała się we śnie papieżowi Liberiuszowi (352-366) i tej samej nocy zacnemu rzymskiemu patrycjuszowi Giovanniemu, nakazując im budowę kościoła w miejscu, w którym spadnie śnieg. Mimo iż była to pełnia lata, z 4 na 5 sierpnia spadł śnieg na Eskwilinie, i tak ten niezwykły znak wyznaczył miejsce budowy świątyni. Papież w obecności ludu rzymskiego wytyczył zarys przyszłego kościoła, a koszt jego budowy pokrył Giovanni wraz z żoną. Na pamiątkę tego wydarzenia, co roku podczas Eucharystii ze specjalnie zrobionego otworu w suficie kościoła zrzuca się białe płatki.

 

 

W roku 432 na zlecenie papieża Sykstusa III (432-440) rozpoczęto budowę bazyliki poświęconej Matce Bożej. Stało się to w rok po Soborze Efeskim (431 r.), który uroczyście uznał Maryję za Bożą Rodzicielkę. W tym czasie na wzgórzu Eskwilin znajdowała się rzymska świątynia Junony Lucindy, opiekunki rodzących kobiet. Kolumny z tej świątyni wykorzystano przy wznoszeniu maryjnej bazyliki. Była ona jednym z pierwszych kościołów, który po Soborze Efeskim poświęcono Maryi Pannie. Od początku swego istnienia ta świątynia otrzymała rangę bazyliki patriarchalnej (tu swoją siedzibę mieli kolejni patriarchowie Antiochii, którzy przybywali do Rzymu z okazji ważnych wydarzeń kościelnych, np. konklawe). Po upływie wieków umieszczono w tej bazylice maryjną ikonę otoczoną wielką czcią znaną dziś jako Matka Boża Śnieżna lub z łac. Salus Populi Romani – Ratunek Ludu Rzymskiego, pędzla malarza bizantyjskiego z czasu, którego dokładne wyznaczenie pozostaje przedmiotem sporów. Niektórzy badacze datują powstanie ikony na XII, a nawet IX wiek. Natomiast starożytna tradycja przypisuje jego autorstwo św. Łukaszowi. Obecnie obraz znajduje się w bazylice w Kaplicy Paulińskiej, zwanej też Borghese. Jest to ikona o cechach bizantyjskich określana mianem Hodegetrii (czyli z gr. przewodniczki; Tej, która prowadzi i wskazuje drogę). Na ikonie widzimy Maryję z Jezusem na Jej lewej ręce. Jezus błogosławi prawą rączką, a w drugiej ręce trzyma zamkniętą księgę, Maryja zaś wskazuje na swe Dziecię. Ikona została namalowana na desce cedrowej (117 x 79 cm). Obecnie trudno określić precyzyjnie jej wiek, ponieważ była ona wielokrotnie przemalowywana.

 

 

Z pewnością wielu z nas zapamiętało obraz transmitowany przez stacje telewizyjne z Watykanu w Wielkim Tygodniu 2020 roku, w czasie trwania pandemii. Światowe media pokazywały wówczas widok opustoszałego placu Świętego Piotra z modlącym się papieżem Franciszkiem. Widoczny był tylko ołtarz z krucyfiksem i świecami a obok wizerunek Maryi Salus Populi Romani. Była to właśnie ta ikona, która normalnie znajduje się w bocznej kaplicy Bazyliki Santa Maria Maggiore. Tradycja potwierdza, że przed wiekami tę ikonę noszono ulicami Rzymu, kiedy nawiedzały miasto rozmaite plagi. Przed tym wizerunkiem Maryi modlono się także, gdy muzułmanie zagrażali Europie (szczególnie przed bitwą pod Lepanto w 1571 r.), oraz na rozpoczęcie pierwszego Roku Maryjnego obchodzonego w historii Kościoła (1953/1954), kiedy to niesiono ten obraz w procesji ulicami Rzymu. Rok Maryjny ogłosił papież Pius XII (1939-1958) z okazji setnej rocznicy przyjęcia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Maryi przez Piusa IX dnia 8 grudnia 1854 roku.

 

 

W VII wieku pod prezbiterium bazyliki wybudowano kryptę, w której z kawałków skał przywożonych przez pielgrzymów z Ziemi Świętej została utworzona Grota Betlejemska z relikwiami żłóbka Jezusa. Papież Paschalis I (817-824) polecił dobudować prezbiterium na tym samym poziomie co nawy. W latach 1288-1292 papież Mikołaj II zlecił dobudowanie wielobocznej apsydy i transeptu w taki sposób, żeby łuk dawnej apsydy stał się łukiem tęczowym. Tak więc w XIII wieku zburzono starą apsydę i zbudowano nową przesunięta do tyłu, aby stworzyć miejsce na chór. Zdobienie nowej apsydy w XIII wieku powierzono Franciszkaninowi Jacopo Torriti. Mozaiki apsydy, które wykonał on w 1295 roku, przedstawiają w dużym medalionie koronację Najświętszej Maryi Panny przez Chrystusa. Została Ona ukazana w błękitnym kręgu usianym gwiazdami. Medalion otoczony jest rozłożystym ornamentem kwiatowym z ptakami i zwierzętami, pochodzącym prawdopodobnie z IV wieku. W dolnym pasie mozaiki widzimy stojące postacie: św. Piotra, św. Pawła i papieża Mikołaja IV (po lewej stronie) oraz św. Jana Chrzciciela, św. Jakuba Większego, św. Antoniego i św. Giacomo Colonna, kardynała (po prawej). Wśród nich znajduje się św. Franciszek, patron zakonu, z którego wywodził się Mikołaj IV – pierwszy franciszkanin zasiadający na Stolicy Piotrowej. Ściany apsydy ozdobione są scenami z życia Maryi. Ta apsyda jest najważniejszym zachowanym przykładem mozaiki rzymskiej z późnego średniowiecza. Poniżej widnieją inne epizody z życia Maryi.

 

 

W 1673 roku, za pontyfikatu Klemensa X (1670-1676), Carlo Rinaldi uporządkował architekturę zewnętrzną budynku od strony apsydy. A w latach 1740-1750 Ferdinando Fuga, przebudowując na zlecenie Benedykta XIV (1740-1758) fasadę bazyliki, dobudował przedsionek, a nad nim loggię, którymi zasłonił średniowieczną fasadę z piękną mozaiką z XIII wieku, wykonaną przez Filippa Rusutiego (1255-1325). Mozaika ta przedstawia błogosławiącego Chrystusa siedzącego na tronie.

Z przedsionka do bazyliki prowadzą trzy wejścia, czwarte po lewej jest zamurowane. Są to Drzwi Święte, otwierane jedynie podczas Roku Jubileuszowego. Drzwi piąte są tylko zamarkowane dla zachowania symetrii. Na gzymsie loggii umieszczono cztery duże rzeźby aniołów z marmuru i złoconego brązu. Na zewnętrznej stronie fasady ustawiono wiele siedemnastowiecznych posągów świętych i papieży, a także rzeźbę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Płaskorzeźby zdobiące portyk przedstawiają historię budowy bazyliki i pochodzą z XVIII wieku.

 

 

Wnętrze bazyliki, mimo wielkiej różnorodności nagromadzonych elementów i dzieł, prezentuje się harmonijnie. Bazylika ma 70 m długości i 35 m szerokości i jest podzielona czterdziestoma kolumnami jońskimi na trzy nawy. Marmurowa posadzka bazyliki pochodzi z XII wieku i została położona przez kamieniarzy ze szkoły Cosmatych (arte cosmatesca). Między oknami umieszczono późno manierystyczne freski przedstawiające sceny z życia Maryi i Chrystusa. Powyżej architrawu, ozdobionego stiukowym fryzem i mozaiką, a wzdłuż ścian nawy głównej, powyżej kolumn, znajduje się 36 płycin z mozaikami z V wieku. Przedstawiają one sceny ze Starego Testamentu. Łuk tęczowy zdobią pasy mozaiki wykonane w latach 432-440. Ukazują one sceny z Nowego Testamentu, tworząc cykl poświęcony Matce Bożej. Mozaiki zachwycają bogactwem kolorystycznym. Użyto tu płytki o stu dziewięćdziesięciu odcieniach barwy. Są to pierwsze w dziejach ikonografii maryjnej sceny ukazane zgodnie z przekazami apokryficznymi, np. przy scenie Zwiastowania Maryja odziana w purpurę siedzi na królewskim tronie. Widoczne są też: Ofiarowanie w świątyni, Hołd Trzech Króli, Sen św. Józefa, Ucieczka do Egiptu, Rzeź Niewiniątek, Trzej Królowie u Heroda.  Pusty tron Chrystusa (Etimasia), usytuowany w szczycie łuku, nawiązuje do ponownego przyjścia Odkupiciela w dzień Sądu Ostatecznego. Pośrodku łuku przedstawiony jest tron Boga Ojca pomiędzy św. Piotrem i św. Pawłem oraz symbole czterech Ewangelistów. U podstawy łuku, po stronie prawej mozaika przedstawia Betlejem, do którego zmierza lud pogański, a po stronie lewej ukazuje Jerozolimę i zmierzający do niej lud żydowski. Jest to symboliczne ukazanie całego ludu Bożego, którego pasterzem jest papież.

Ołtarz główny osłania baldachim wsparty na kolumnach z czerwonego porfiru, dzieło Ferdinanda Fugi z około 1740 roku. Przechowywane są w nim fragmenty relikwii św. Mateusza Apostoła i innych świętych w porfirowej urnie. A pod ołtarzem w krypcie, w relikwiarzu z kryształu i srebra zwieńczonego figurką Dzieciątka, znajdują się relikwie żłobka Jezusa (Sacra Culla). Są to deseczki ze żłóbka, w którym Maryja położyła Dzieciątko Jezus. Relikwiarz ten zaprojektował w XIX wieku Giuseppe Valadier (1762-1839). Jest to najważniejsza relikwia tej bazyliki. Stanowią ją: pięć deseczek, z czego cztery o długości 70 cm i jedna długa na 80 cm. Ta relikwia trafiła tu ok. roku 640 jako dar dla papieża Teodora I, przesłany przez patriarchę Jerozolimy św. Sofroniusza do Wiecznego Miasta. W roku 2007 roku przy okazji prac konserwatorskich stwierdzono, że deseczki są w złym stanie. Wtedy też przeprowadzono wiele badań naukowych, które potwierdziły dotychczasowe przekonania co do wieku i pochodzenia deseczek. Mają około 2000 lat i są z drewna klonu palestyńskiego.

 

 

Warto przy tej okazji zaznaczyć, że 29 listopada 2019 roku przekazano fragment tej relikwii (z polecenia papieża Franciszka) franciszkańskiej Kustodii Ziemi Świętej w Jerozolimie. Odtąd jest on przechowywany w Betlejem, w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej, stojącym nieopodal Bazyliki Narodzenia. Jest to kawałek drewna klonowego o długości 2,5 cm i szerokości około centymetra, wyjęty 22 listopada 2019 roku z oryginalnego relikwiarza w Rzymie. Po raz pierwszy po czternastu wiekach fragment drewna z kołyski Jezusa powrócił do Ziemi Świętej - powiedział o. Francesco Patton, przełożony Kustodii. Oczywiście nie chodzi o całą drewnianą strukturę, ponieważ jest ona bardzo krucha i dlatego nadal pozostała w rzymskiej Bazylice Matki Bożej Większej. Dodajmy, że przekazaniu relikwii żłóbka towarzyszyło specjalne błogosławieństwo papieża Franciszka, który wyraża nadzieję, że uczczenie tej relikwii otworzy serca wielu ludzi na przyjęcie z nowym entuzjazmem wiary i miłości prawdy, która zmieniła bieg historii. Ojciec Święty życzy w szczególności, by orędzie pokoju ogłoszone przez aniołów w noc Bożego Narodzenia, które dwa tysiące lat temu wybrzmiało w Betlejem, przyniosło dar pokoju i pojednania, coraz bardziej potrzebny naszemu światu.

Na wysokości ołtarza głównego bazyliki znajdują się dwie kaplice: Paulińska i Sykstyńska. Kaplica po stronie prawej to kaplica papieża Sykstusa V (zwana także Kaplicą Najświętszego Sakramentu), zbudowana w latach 1584-1590 na planie krzyża greckiego według projektu  Domenico Fontany. Kaplica ma ogromną kopułę wzniesioną nad centralną częścią w 1586 roku. W tej kaplicy znajdują się ustawione symetrycznie względem siebie na ścianach bocznych nagrobki papieży Sykstusa V i Piusa V („zwycięzcy” w bitwie pod Lepanto). Płaskorzeźby zdobiące nagrobek Sykstusa V obrazują ważniejsze wydarzenia z jego pontyfikatu. Marmury zdobiące ściany pochodzą z Septizodium (monumentalnej niezachowanej do dzisiaj fasady klasycystycznej świątyni siedmiu słońc, wzniesionej w starożytnym Rzymie u stóp Palatynu w 203 roku, za czasów cesarza Sewera). Większość dekoracji kaplicy ma cechy późnego manieryzmu.

Kaplica po lewej stronie, Paulińska, została zbudowana  zgodnie z projektem Flaminia Ponzia i ukończono ją w 1613 roku. Jest zwana też kaplicą Pawłową - nazwana tak od pontyfikatu Pawła V (1605-1621) lub kaplicą Borgiów - od rodowego nazwiska papieża Borghese. Znajdują się w niej nagrobki Pawła V i Klemensa VIII (1592-1605). Umieszczono w niej obraz Matki Boskiej Salus Populi Romani (Zbawienie ludu rzymskiego). Polskim akcentem w tej kaplicy jest fresk przedstawiający św. Kingę wśród dwóch innych niewiast. Fresk namalowany został nad nagrobkiem Klemensa VIII.

Renesansowy sufit w bazylice pochodzi z XVI wieku i zaprojektowany został przez Giuliano da Sangallo; został ozdobiony złotem przywiezionym przez konkwistadorów z Ameryki Południowej, a ofiarowanym przez władców Hiszpanii. W krypcie pod głównym ołtarzem widzimy rzeźbę z 1883 roku papieża Piusa IX, klęczącego i pogrążonego w modlitwie.

W bazylice, na prawo od ołtarza znajduje się grobowiec jednego z najwybitniejszych włoskich  rzeźbiarzy i architektów Giovanni Lorenzo Berniniego (1598-1680). Jego dziełem jest między innymi baldachim nad ołtarzem papieskim w Bazylice św. Piotra, kolumnada wokół placu św. Piotra czy Fontanna czterech rzek na rzymskim Piazza Navona.

Wybitny włoski architekt Ferdinando Fuga (1699-1782) w 1743 roku na zamówienie papieża Benedykta XIV zaprojektował obecną fasadę kościoła. Do frontowej elewacji bazyliki przylegają dwie jednakowe fasady pałaców kapituły. Starszy wzniesiony został przez Flamina Ponzia (1560-1613) za Pawła V w 1605 roku, a późniejszy, wzorowany na starszym, ukończony został przez Ferdinanda Fugę w 1735 roku. Tak więc fasada bazyliki jest wbudowana w pałace po obu jej stronach.

Po prawej stronie, nad bryłą bazyliki góruje romańska dzwonnica o wysokości 75 m z wielobarwnymi dekoracjami. Dzwonnica ta jest najwyższa w Rzymie. W ciągu wieków podlegała wielu zmianom. Odbudowano ją w latach 1370-1378 za pontyfikatu Grzegorza XI na starych fundamentach. W XVI wieku otrzymała zwieńczenie w kształcie piramidy, a w XIX wieku umieszczono na niej zegar.

W 1614 r. papież Paweł V Borghese polecił ustawić przed fasadą bazylik pośrodku placu o tej samej nazwie co bazylika żłobkowaną kolumnę koryncką z marmuru o wysokości 14 m i 30 cm, pochodzącą z bazyliki Maksencjusza. Architekt Carlo Maderna (1556-1629) umieścił ją na eleganckiej podstawie z marmuru i trawertynu. Jej górną część ozdobiono na rogach orłami z brązu i skrzydlatymi smokami (w nawiązaniu do herbu rodu Borghese). Na szczycie kolumny umieszczono brązową figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem autorstwa Guillaume'a Berthélota (zmarłego w Paryżu w 1648 r.) odlaną przez Orazio Censore. To właśnie ta kolumna stała się wzorem dla kolumny króla Zygmunta III Wazy, stojącej na placu Zamkowym w Warszawie. Natomiast egipski obelisk, pochodzący z mauzoleum cesarza Augusta, wzniesiony na Piazza dell ‘Esquilino z tyłu za Santa Maria Maggiore, został odnaleziony w 1527 roku i ustawiony z polecenia papieża Sykstusa V w 1587 roku jako punkt orientacyjny. Jego wysokość wynosi 14 m i 75 cm. W muzeum bazyliki znajduje się jedna z najstarszych bożonarodzeniowych szopek na świecie, wyrzeźbiona w kamieniu. Jej twórcą jest sławny architekt i rzeźbiarz florentyńczyk Arnolfo di Cambio (1245-1302).

Kończąc opis tej bazyliki, wspomnijmy o ciekawym zwyczaju praktykowanym co roku 5 sierpnia (na pamiątkę tzw. cudu śniegu). W tym dniu odprawiana jest Msza św., w czasie której ze środka kasetonowego sufitu w krypcie żłóbka sypane są płatki z białych kwiatów. Od 1983 roku tego dnia wieczorem wierni i turyści gromadzą się na placu przed bazyliką, aby uczestniczyć w spektaklu światło i dźwięk, zakończonym opadem sztucznego śniegu. Na turystach największe wrażenie robi ów opad sztucznego śniegu, który rozpoczyna się już po godzinie 23.00. W okresie Bożego Narodzenia relikwiarz żłóbka jest uroczyście wynoszony z krypty i ustawiony do adoracji wiernych na ołtarzu głównym bazyliki.

Jezus narodził się w Betlejem Judzkim, w stajence w żłóbku, w prostocie i w ubóstwie. W rzeczywistości był to Syn Boży wcielony, poczęty w łonie Maryi Panny, godzien wszelkiej czci, która się udziela także Jego Matce. Tę tajemnicę wiary podkreśla i sławi ta wspaniała rzymska świątynia. W niej mamy szczególną możliwość duchowego spotkania się z Jezusem i z Maryją. Bazylika wyrosła z ducha wiary i geniusza architektów, artystów i mecenasów sztuki. To oni nadali temu miejscu wyjątkowe piękno. Idąc ich śladami, ożywiajmy wiarę i cześć dla Jezusa i Jego Matki, a odwiedzając Rzym, skierujmy nasze kroki do tego świętego miejsca.