Bazylika św. Pawła za Murami

21 mar 2023
ks. Stanisław Groń SJ
 

W Rzymie oprócz Bazyliki św. Piotra na Watykanie znajduje się jeszcze inna wspaniała bazylika, jedna z czterech zwanych: wielką, wzniesiona na grobie św. Pawła Apostoła i poświęcona w 324 r. przez papieża Sylwestra I.

Należy ona do najstarszych rzymskich kościołów. Użyty w jej nazwie zwrot „za murami” nawiązuje do jej położenia za murami obronnymi Rzymu, czyli Murami Aureliańskimi. Obecna Bazylika św. Pawła jest XIX-wieczną kopią konstantyńskiej świątyni. Odbudowana została po pożarze w 1823 r. i poświęcona w 1854 r. przez bł. Piusa IX. Pod łukiem tęczowym kończącym nawę główną znajduje się grób Apostoła Narodów, św. Pawła, przykryty gotyckim baldachimem (cyborium) wykonanym przez Arnolda di Cambio w 1285 r. i ocalałym z pożaru. Od V w. w bazylice wzdłuż naw, w górnej ich części (na fryzie) umieszczano mozaiki w formie medalionów, przedstawiające papieży, począwszy od św. Piotra po aktualnego papieża Franciszka.

Obecna Bazylika św. Pawła jest rekonstrukcją dawnej starożytnej bazyliki, bardzo zniszczonej przez pożar, który wybuchł w nocy z 15 na 16 lipca 1823 r., wywołany przez nieostrożność podczas prac dekarskich. Wielowiekowy dorobek architektoniczny i artystyczny, wspaniała skarbnica architektury, sztuki i religii w znacznej części poszła wtedy z dymem. Pod przewodnictwem papieży bł. Piusa IX i Leona XIII podjęto odbudowę bazyliki, starając się zachować pierwotny kształt i wygląd dawnej świątyni. Ta na nowo wybudowana bazylika jest obecnie uważana za przykład „zrekonstruowanej autentyczności”. Zakończenie prac i ponowne jej poświęcenie nastąpiło w 1854 r. Bazylika ma 131 m długości i 65 m szerokości. Podzielona jest na 5 naw, z których środkowa liczy 24 m szerokości i 29 m wysokości.

 

 

Aby usprawiedliwić wywołany przez siebie pożar Rzymu w 64 r. po Chrystusie, Neron obarczył winą Apostoła Pawła, zarzucając mu, że stoi na czele ruchu godzącego w interesy państwa. Wówczas Paweł został aresztowany i osadzony w więzieniu Tullianum w karcerze Mamertyńskim. Skazany na ścięcie, prawdopodobnie w 67 r. został stracony w Aquas Salvias, za Murami Aureliańskimi. Na miejscu pochówku św. Pawła na cmentarzu przy via Ostiense wzniesiono grobowiec, cella memoriae. Doczesne szczątki Apostoła Narodów stały się natychmiast obiektem kultu ze strony chrześcijan. Liber Pontificalis przypisuje cesarzowi Konstantynowi wybudowanie na grobie św. Pawła świątyni, którą poświęcono 18 listopada 324 r., za pontyfikatu papieża Sylwestra I. Pierwotnie budowla była raczej niewielka,  wzniesiona na otwartej przestrzeni około 2 km za Murami Aureliańskimi. Dopiero w następnych latach została powiększona przez cesarzy: Walentyniana II, Teodozjusza i Arkadiusza. Budowę prowadził Cyriades, znany professor mechanicus. Ta świątynia, poprzedzona czworobocznym portykiem, była budowlą pięcionawową, mającą 80 kolumn. Bazylikę poświęcił papież Syrycjusz w 390 r., a jej budowa została ukończona za cesarza Honoriusza w 395 r., o czym świadczy napis na łuku tęczowym.

W połowie V w. za pontyfikatu św. Leona Wielkiego rozpoczęły się długotrwałe przebudowy i upiększenia tej świątyni. Dbano też bardzo o liturgię, a papież Grzegorz II (715-731) wprowadził w niej zwyczaj stałego modlitewnego czuwania mnichów benedyktyńskich u grobu Apostoła. Ten to zwyczaj przetrwał do dziś. W celu podniesienia obronności tego miejsca, splądrowanego już raz przez Longobardów, a następnie przez Saracenów, za pontyfikatu Jana VIII (872-882) wzniesiono solidne mury i baszty, które uczyniły z tego obiektu prawdziwą cytadelę. Nazwano ją Giovannopoli (miasto Jana). W XI w. przy nawie północnej, w sąsiedztwie fasady wystawiono dzwonnicę, którą później rozebrano. W XIII w. bazylika osiągnęła szczyt swej świetności. Miejsce to było podziwiane i uważane za skarbiec sztuki religijnej i ulubione miejsce pielgrzymek nawiedzających Rzym. Z okazji Jubileuszu w 1575 r. papież Grzegorz XIII zlecił wykonanie malowideł ściennych w prezbiterium i zbudowanie balustrady wokół grobu Apostoła Pawła. W 1600 r., za pontyfikatu Klemensa VIII podwyższono ołtarz główny. W 1725 r. świętowano kolejny Jubileusz, niestety rok przed nim runął czworoboczny portyk, więc Benedykt XIII zarządził jego natychmiastową odbudowę. Zburzono wówczas antyczny narteks (przedsionek) i przestawiono kolumny portyku. Pracami kierował Antonio Canevari. Wybudowano kaplicę Ukrzyżowanego (dziś zwaną kaplicą Najświętszego Sakramentu), w której umieszczono cudowny drewniany krucyfiks pochodzący z XIV w. Według tradycji w 1370 r. Chrystus z krzyża zwrócił głowę ku św. Brygidzie, pogrążonej w modlitwie u Jego stóp.

 

 

W 1823 r. bazylika uległa pożarowi, a już po trzech latach architekt Pasquale Belli rozpoczął prace mające na celu jej odbudowę. Dnia 5 października 1840 r. papież Grzegorz XVI poświęcił konfesję wraz z górującym nad nią cyborium. Starano się przy tym zachować wiernie pierwotną ikonografię mozaiki w apsydzie (z roku 1220). Centralnie usytuowana postać Chrystusa siedzącego na tronie błogosławi prawą ręką, trzymając w drugiej otwartą księgę. Po lewej stronie stoją święci Apostołowie: Piotr i Andrzej, po prawej zaś święci: Paweł i Łukasz Ewangelista. U stóp Chrystusa znajduje się maleńka postać papieża Honoriusza III. Poniżej po obu stronach ołtarza z bogato zdobionym krzyżem i symbolami Męki Chrystusa stoją dwaj aniołowie, 10 pozostałych Apostołów oraz święci: Barnaba i Marek. Mozaika jest dziełem artystów weneckich z początku XIII w. Wzorowali się oni na schematach ikon twórców bizantyńskich.

W ołtarzu Wniebowzięcia (przy prawym ramieniu transeptu) znajduje się mozaikowa kopia obrazu Wniebowzięcia i koronacji Najświętszej Maryi Panny, wykonana przez Gulia Romano (1492 r.) na podstawie szkicu obrazu Rafaela. Znajdują się tam także cenne mensy ołtarzowe pokryte malachitem i lazurytem, darem cara Mikołaja I.

Główne wejście do bazyliki (fasadę zachodnią) poprzedza dziedziniec otoczony czworobocznym portykiem kolumnowym z majestatycznym posągiem św. Pawła na środku. Rzeźbę w marmurze kararyjskim wykonał Giuseppe Obici (1807-1878). Ten wielki portyk został zbudowany w latach 1890-1928 przez Guglielma Calderiniego (według projektu Luigiego Polettiego). Świątynię poprzedza narteks, nad którym wznosi się fasada ozdobiona złotą mozaiką. Pomiędzy oknami umieszczono wizerunki czterech proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela. Nad nimi widnieje pas obrazujący scenę, w której Baranek Boży na górze Raju poi trzodę w czterech rzekach – symbolach czterech Ewangelii. Przy tych wodach gasi pragnienie 12 jagniąt (symbole Apostołów). Dziewiętnastowieczna mozaika na fasadzie nawiązuje do dawniejszej z X w. Tympanon wieńczący fasadę ozdobiony jest mozaiką przedstawiającą błogosławiącego Chrystusa na tronie, a obok Niego postaci świętych Piotra i Pawła. Na samym szczycie widnieje krzyż symbol wiary chrześcijańskiej.

 

 

W dolnej części fasady znajdują się trzy wejścia. Na szczególną uwagę zasługują okazałe środkowe drzwi dwuskrzydłowe z brązu o wymiarach 7,48 m na 3,35 m, wykonane przez Antonia Marainiego (w 1931 r.). Są one darem Piusa XI. Przedstawiono na nich sceny z życia świętych Piotra i Pawła, a na ich środku widnieje krzyż utworzony z pędów winorośli inkrustowanych srebrem. Na uwagę zasługują też drzwi bizantyńskie, które przed pożarem stanowiły główne wejście do bazyliki. W 1967 r. zostały one przeniesione na prawo i obecnie pełnią funkcję Drzwi Świętych. Zostały wykonane w Konstantynopolu w XI w. na zlecenie konsula Amalfiego Pantaleona. Dwa ich skrzydła podzielone zostały na sześć pionowych pasów, posiadających 54 płyciny z przedstawieniami scen z życia Jezusa i Apostołów, a ponadto na drzwiach są dwa orły i dwa krzyże.

Ogrom wnętrza bazyliki razem z ciepłą poświatą bursztynowego blasku promieni słonecznych wpadających przez alabastrowe okna stwarzają wyjątkową i podniosłą atmosferę sacrum. W marmurowej posadzce odbija się 80 ustawionych w czterech rzędach  monolitowych kolumn z granitu, na których wspierają się arkady, oddzielające nawy. Wzdłuż górnej części ścian bazyliki ciągnie się fryz mozaikowych medalionów z portretami 266 papieży (od św. Piotra do papieża Franciszka Bergoglio). Inicjatorem powstania tej galerii był Pius IX w 1847 r. Przestrzeń między oknami pokrywają freski przedstawiające sceny z życia św. Pawła na podstawie Dziejów Apostolskich. Pracowało przy nich 22 artystów do 1860 r. Jest to dzieło harmonijne i stylowo jednorodne. Łuk tęczowy nazwany łukiem Galii Placydii został poważnie uszkodzony w czasie pożaru, ale zachowały się z niego znaczne i piękne fragmenty. Dekoracja mozaikowa pod względem stylu jest porównywalna z mozaikami w bazylice św. Marka w Wenecji. W centrum został przedstawiony Zbawiciel błogosławiący na sposób grecki (palec wskazujący i kciuk są złączone, podczas gdy pozostałe palce są rozpostarte), po bokach widnieją dwaj adorujący aniołowie i 24 starców z Apokalipsy, którzy przynoszą korony. Po bokach na niebieskim tle umieszczeni zostali św. Piotr i św.Paweł, który wydaje się wskazywać na znajdujący się w dole własny grób.

 

 

Cyborium z 1282 r., wznoszące się nad papieskim ołtarzem i nad Konfesją (gdzie spoczywają prochy św. Pawła), jest dziełem Arnolfa di Cambio. Opiera się ono na czterech kolumnach z czerwonego porfiru. Podczas pożaru ucierpiało w minimalnym stopniu. Dekoracje rzeźbiarskie cyborium noszą cechy sztuki starożytnej, a jego cztery arkady i pinakle są typowo gotyckie. W prawym ramieniu transeptu, w pobliżu cyborium ustawiony jest słynny kandelabr z XII w. Jest to największa ze wszystkich marmurowych kolumn służących do wstawiania w średniowieczu świec paschalnych w Wielką Sobotę. Ma on 5,5 m wysokości. Świecznik ten jest symbolem Chrystusa – Światłości świata. Dekoracja kandelabru wzniesionego na cokole z fantazyjnymi postaciami dzieli go na osiem pierścieni zdobionych motywami roślinnymi, zwierzęcymi i scenami związanymi z liturgią paschalną. Zwieńczenie kandelabru stanowi puchar do włożenia dużej świecy woskowej.

W lewym ramieniu transeptu znajduje się ołtarz Nawrócenia św. Pawła, dzieło Vincenzo Comucciniego. Artysta pokazał w nim przełomowe wydarzenie w życiu Apostoła Narodów i jego wewnętrzną przemianę. Po bokach stoją posągi świętych: Grzegorza Wielkiego i Bernarda. Dalsza kaplica św. Szczepana łączy się z nawróceniem św. Pawła, ponieważ przypomina ukamienowanie młodego diakona. Do dekoracji ścian kaplicy wykorzystano częściowo marmury z dawnej bazyliki. Na ołtarzu stoi posąg pierwszego męczennika. W kaplicy Najświętszego Sakramentu, oprócz drewnianego krucyfiksu z XIV w. uratowanego z pożaru, znajduje się drewniana figura św. Pawła, z której niestety pielgrzymi odłupywali i zabierali drzazgi na relikwie, przez to ją niszcząc. Tutaj znajduje się też mozaikowy wizerunek Madonny z Dzieciątkiem, pochodzący z XII-XIII w.,  przed którym św. Ignacy Loyola wraz z towarzyszami złożył śluby 22 sierpnia 1541 r., zakładając Towarzystwo Jezusowe.

Tradycją jest, że co roku w święto nawrócenia św. Pawła (25 stycznia) papież kończy w tej bazylice rzymskie obchody Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan. Do historii przeszło ekumeniczne wydarzenie (z 18 lutego 2000 r.),  kiedy to z okazji wielkiego Jubileuszu Roku 2000 papież Jan Paweł II, w towarzystwie prawosławnego metropolity Atanazego i prymasa kościoła anglikańskiego George'a Careya, dokonał otwarcia Drzwi Świętych.

 

 

Posąg św. Pawła stojący na dziedzińcu przyciąga uwagę pielgrzymów i turystów. Trzymany przez Apostoła miecz jest atrybutem jego męczeńskiej śmierci, ale i symbolizuje „miecz Ducha”, to jest „słowo Boże” (Ef 6, 17). Posąg jest wykonany z marmuru kararyjskiego przez włoskiego rzeźbiarza Giuseppa Obiciego (1807-1878).

Obok bazyliki znajduje się klasztor, który od VIII w. zamieszkują benedyktyni, dla których bazylika ta pełni także rolę kościoła opackiego. W wiekach od X do XV należeli oni do kongregacji kluniackiej, a od 1425 r. należą do kongregacji z Monte Cassino. W średniowieczu klasztor wraz z bazyliką był pod szczególnym patronatem królów Anglii, w wyniku czego herb klasztoru zawiera podwiązkę, charakterystyczną dla herbów rycerzy Orderu Podwiązki. Dziedziniec klasztorny otaczają krużganki z XIII w., dzieło kamieniarzy szkoły Cosmatich (arte cosmatesca). Cechą charakterystyczną pracy tych kamieniarzy są delikatne kolumienki o rzeźbionych, często skręconych trzonach, ozdobione mozaikami. Podobny dziedziniec znajduje się w klasztorze św. Jana na Lateranie.

Zwiedzając tę bazylikę i modląc się w niej, warto pamiętać, że podobny ogień, jaki ją strawił, nigdy nie wygasł w sercach chrześcijan, którzy w bardzo ciężkich czasach, z wielkim trudem i dzięki staraniom papieży oraz geniuszowi architektów i artystów, jak również szczodrości darczyńców z całego świata odbudowali ją ze zgliszczy.

 

Warto odwiedzić