Bazylika świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Rzymie, na Lateranie należy do czterech bazylik większych. Jedna z hipotez dotycząca jej powstania mówi, że w 313 r. cesarz Konstantyn ofiarował Kościołowi nieruchomość rodu Lateranich, należącą do Fausty, jego żony.

Na tej posiadłości istniał  domus - ecclesia, w którym gromadzili się na modlitwę chrześcijanie, a papież Milcjades (311-314) polecił przekształcić dawny pałac w bazylikę chrześcijańską z pomieszczeniami mieszkalnymi. Inna hipoteza dotycząca początków postania bazyliki mówi, że były tam koszary gwardii cesarza i Konstantyn polecił zburzyć je i zbudować bazylikę wczesnochrześcijańską poświęconą Zbawicielowi. Aby nie drażnić licznej pogańskiej ludności Rzymu, na miejsce pierwszej świątyni nowej religii Konstantyn wybrał peryferie miasta, w obrębie Murów Aureliańskich. W 324 r. papież Sylwester konsekrował bazylikę, nadając jej wezwanie Zbawiciela. Za pontyfikatu Grzegorza I (590-604) Bazylice dodano wezwanie świętych: Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Obecna nazwa bazyliki została ustalona w 1144 r. za papieża Licjusza II. Dawna budowla niewiele różniła się od obecnej. Miała 5 naw oddzielonych od siebie wspaniałymi kolumnami z marmuru i transept obejmujący trzy nawy środkowe, podczas gdy dwie zewnętrzne, krótsze, kończyły się kwadratowymi pomieszczeniami – aulami wysuniętymi poza mury boczne. Z powodu bogatego wystroju nazywano ją bazyliką złotą lub od jej założyciela – konstantyńską.

Ołtarz papieski usytuowano w krzyżu kościoła, czyli w miejscu przecięcia transeptu i nawy głównej. Nawę główną wytyczało 30 kolumn z żółtego marmuru sprowadzonego z Numidii. Wsparte na nich łuki były pokryte marmurowymi płytami, mozaiki zaś miały złote tło. Nawy boczne wspierały się na 40 kolumnach z zielonego marmuru. Ustawione były na postumentach, aby mogły dosięgnąć stropu. Okna w ścianach bocznych nawy głównej oświetlały wnętrze budowli.

Bazylika w ciągu wieków przeżyła liczne katastrofy, po których ją odnawiano i przebudowywano. I tak w 455 r. Wandalowie pod wodzą Genzeryka zniszczyli i zrabowali świątynię. Odbudowano ją za papieża Leona Wielkiego. Kilka wieków później, w 896 r. trzęsienie ziemi poważnie ją uszkodziło. Efekty kolejnych prac budowlanych i upiększających bazylikę prowadzono w XII i XIII w. Mikołaj IV (1288-1292) zlecił ozdobienie świątyni okazałymi dekoracjami, w tym wielką mozaiką w apsydzie. Apsyda miała obejście, czyli otoczona była półkolistą galerią. Później połączono pierwotną apsydę z istniejącą już budowlą. W 1300 r. ogłoszono w niej Rok Święty. W1308 r. pożar zniszczył częściowo bazylikę, lecz Klemens V (1305-1314) szybko ją odbudował. W 1361 r. wybuchł drugi pożar i odbudowa przypadła na czas pontyfikatu Urbana V (1362-1370). Wykonano wtedy cyborium. Później położono posadzkę z wielobarwnego marmuru. Innocenty VIII (1484-1492) kazał wznieść łuk przed papieskim ołtarzem. Za Piusa IV (1559-1565) zbudowano fasadę wschodnią świątyni, a świątynię przykryto stropem, który stopniowo złocono za Piusa V (1566-1572). Na fasadzie bazyliki,  powyżej portyku o sześciu kolumnach znajdowały się trzy okna i wizerunek Zbawiciela. Do bazyliki przylegały budynki Patriarchatu, a przez 1000 lat do początku XIV w. siedziba papieża znajdowała się w pałacu Lateranich.

Gdy w latach 1304-1377 papieże rezydowali  we Francji, w Awinionie, Lateran popadł w stan poważnego zaniedbania. Dlatego po powrocie do Rzymu papieże nie rezydowali tu. Woleli przebywać w Santa Maria in Trastevere, następnie w Santa Maria Maggiore, a w końcu na Watykanie. Papież Grzegorz XI po powrocie z Awinionu przeniósł siedzibę na Watykan. Lateran zaś pozostawał w zaniedbaniu do połowy XVII w. Cztery lata przed Jubileuszem 1650 r. papież Innocenty X powierzył przebudowę świątyni Francescowi Borrominiemu. Prace ukończono w 1649 r. Wzdłuż nawy głównej wzniesiono 5 wielkich arkad wspartych na dużych pilastrach, między którymi w 12 niszach ustawiono posągi Apostołów autorstwa uczniów Berniniego. W górnej części nawy, nad arkadami umieszczono prostokątne okna, a między nimi malowidła. Wbrew woli architekta, który chciał przykryć budowlę sklepieniem kolebkowym, zachowano drewniany strop.

Fasada głównego wejścia do bazyliki została zaprojektowana w XVIII w. przez florenckiego architekta Alessandro Galilei w stylu klasycystycznym. W konkursie na wykonanie tej fasady w 1732 r. uczestniczyło 23 architektów, ale zwyciężył projekt A. Galilei. Układ pilastrów i półkolumn podkreśla pięcionawowe wnętrze. Poniżej gzymsu fasady widoczny jest łaciński napis: Omnium Ecclesiarum Urbis et Orbis Mater et Caput (Matka i Głowa Wszystkich Kościołów Miasta i Świata). Fasadę bazyliki wieńczy 15 siedmiometrowych figur, przedstawiających między innymi Jana Chrzciciela i Jana Apostoła oraz 8 świętych Doktorów Kościoła (4 łacińskiego i 4 greckiego), a także rzeźba Chrystusa ustawiona w centrum.

Wejście do bazyliki prowadzi z szerokiego narteksu (narteks – to kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła). Posadzka wzorowana na stylu szkoły arte cosmatesca została wykonana w latach 1417-1431. Sufit ozdobiony herbami trzech papieży jest dziełem Giacomo della Porta. Gotycki baldachim, ozdobiony freskami, wykonany podczas pontyfikatu Urbana V w 1367 r. osłania ołtarz główny. Pod ołtarzem znajduje się płyta nagrobna papieża Marcina V. Nawę główną zamyka apsyda z bogatą mozaiką wykonaną w XIII w. przez Jacopo Torriti i Jacopo da Camerino. Centralną część mozaiki zajmuje Krzyż Święty, po stronie lewej widnieje Matka Boska i postać papieża Mikołaja IV, fundatora mozaiki. W lewej części transeptu znajduje się późnorenesansowy ołtarz Najświętszego Sakramentu, wykonany około 1600 r. według projektu Piotra Paola Olivieriego. W drogocennym relikwiarzu nad zwieńczeniem ołtarza Najświętszego Sakramentu jest przechowywany fragment stołu, przy którym Jezus i Apostołowie spożywali ostatnią wieczerzę. Relikwia ta ukazywana jest wiernym w dniu Paschy. Freski, które powstały na przełomie XV i XVI w., zdobiące ściany budowli, ilustrują jej historię. Bazylika ma 130 m długości. Nawa główna mierzy 16 m szerokości i 87 m długości. Pośrodku transeptu, w miejscu jego skrzyżowania z nawą główną wznosi się nad ołtarzem gotycki baldachim, dzieło Giovaniego di Stefano, zbudowany za pontyfikatu Urbana V przy pomocy finansowej Karola V, króla Francji.

Przy ołtarzu pod baldachimem może odprawić Mszę św. tylko papież. W nowym ołtarzu, wystawionym w XIX w., zamknięto stary drewniany ołtarz, przy którym celebrowali nabożeństwa pierwsi 33 papieże – od św. Piotra do św. Sylwestra (I-IV w.). W konfesji pod ołtarzem znajduje się grobowiec papieża Marcina V Colonny, wykonany przez Simona Ghiniego w 1443 r. Podczas przebudowy bazyliki z okazji Jubileuszu 1650 r. Innocenty X zlecił  przebudowanie znajdujących się tutaj grobowców papieży i kardynałów. Rozebrane grobowce przeniesiono do krużganków, a artysta Borromini potraktował wybrane średniowieczne fragmenty z każdego grobowca jako relikwie i włączył je w całość odnowionej bazyliki do nowych projektowanych przez siebie grobowców. Nagrobek Bonifacego VIII koresponduje z fragmentem fresku Giotta, znajdującym się na pierwszym filarze prawej nawy bocznej, przedstawiającym papieża ustanawiającego pierwszy w dziejach kościoła Rok Święty (1300). Boczne kaplice oraz nawy, zwłaszcza te skrajne, to miejsca spoczynku papieży i kardynałów.

Wychodząc z bazyliki przez drzwi prawego ramienia transeptu, znajdujemy się przed fasadą projektu Domenica Fontany (1589) i widzimy dwie stare pozostałe boczne dzwonnice. A w dwu  loggiach pięcioarkadowych, z których górna nosi nazwę Loggi Błogosławieństw, znajdują się freski  malarzy manierystów. Loggia bokiem przylega do Pałacu Laterańskiego. Po lewej stronie znajduje się wejście na dziedziniec otoczony krużgankami powstały w latach 1215-1232. Charakteryzuje się delikatną rzeźbą kolumienek, często skręconych, zdobionych mozaiką lub złoceniami.

Transept jest połączony z Baptysterium św. Jana. Zostało ono zbudowane w latach 314-320. Obecną formę na planie ośmiokąta uzyskało podczas przebudowy w 440 r. Kopułę wsparto na 8 porfirowych kolumnach, a wokół basenu zbudowano obejście. Do zewnętrznej nawy Baptysterium dobudowano 4 kaplice. Pierwsza z prawej poświęcona jest św. Janowi Chrzcicielowi. Pierwsza z lewej strony to kaplica św. Jana Ewangelisty. Zdobią ją mozaiki z V w. Do świątyni przylega budynek, w którym mieści się dawna kaplica papieska Sancta Sanctorum, a obecnie San Lorenzo (Wawrzyńca), zbudowana w XVI w. na polecenie Sykstusa V. Znajduje się w niej obraz Chrystusa Acheiropoieton (dosłownie: nie ręką uczyniony lub nienamalowany ludzką ręką). Zgodnie z legendą malować go zaczął św. Łukasz, a ukończyli aniołowie. Wizerunek Zbawiciela umieszczony jest nad ołtarzem w srebrnym relikwiarzu, pochodzącym z czasów Innocentego III, między dwiema kolumnami z porfiru podtrzymującymi architraw, na którym widnieje napis: Non est in toto sanctior orbe locus (nie ma na ziemi świętszego miejsca). Ikona należy do najświętszych ikon znajdujących się w Rzymie. W dniu 15 sierpnia zwykle papież niesie ją w procesji do Bazyliki Sancta Maria Maggiore, aby odwiedzić ikonę Matki Boskiej, zwanej Salus Populi Romani. Ikona Zbawiciela widoczna jest przez okratowane okienko z pomieszczenia znajdującego się na szczycie Świętych Schodów, do którego one prowadzą. Po bokach ikony Zbawiciela widnieją święci: Piotr i Paweł, a dalej Agnieszka i Wawrzyniec oraz Mikołaj i Szczepan. Mozaika sklepienia ukazuje popiersie Chrystusa podtrzymywane przez cztery anioły w locie.

Pod baldachimem znajduje się ołtarz, gdzie przechowywane są cenne relikwie, które wraz z ikoną Zbawiciela czynią z kaplicy papieskiej Sanktuarium Zachodu. Święte Schody zostały przywiezione z Jerozolimy do Rzymu w 326 r. przez św. Helenę, matkę cesarza Konstantyna. Pochodzą z pałacu Poncjusza Piłata i według legendy po nich wchodził Jezus Chrystus. Obecnie pielgrzymi pokonują wszystkie 28 stopni na kolanach. Schody są pokryte drewnem, aby się nie wycierały. Czwartą kaplicę poświęconą św. Wenancjuszowi dobudowano w VII w. za pontyfikatu Jana IV (640-642). Zachował się w niej XVI-wieczny strop.

Na placu San Giovanni in Laterano znajduje się najwyższy z 13 egipskich obelisków. Ma wysokość 31 m (z cokołem 47 m). Początkowo stał przy Circus Maximus. Papież Sykstus V polecił go przenieść w obecne miejsce. Bazylika Laterańska służy jako katedra papieża. Wciągu kilku wieków panowało tu 161 namiestników Chrystusa i odbyło się 5 soborów powszechnych. Jako cały Kościół obchodzimy 9 listopada święto jej poświęcenia. Do kalendarza liturgicznego święto to wprowadził papież św. Pius V, który umieścił je w swoim mszale wydanym w 1570 r.