Wybitne dzieło architektury młodopolskiej i sztuki sakralnej XX stulecia – jezuicki kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa w Krakowie został zbudowany w latach 1909-1912 r. według projektu Franciszka Mączyńskiego (1874-1947).

Prace wykończeniowo-wyposażeniowe trwały długo z powodu I wojny światowej i przeciągnęły się do konsekracji (29 V 1921 r. ), dokonanej przez ks. bpa sufragana krakowskiego Anatola Nowaka, i były jeszcze kontynuowane aż do roku 1933. Świątynia ta miała jednoczyć Polaków żyjących wówczas pod zaborami i rozproszonych po świecie. Kult Serca Jezusa szerzony w naszym Narodzie miał pomóc w procesie dojrzewania wiary przez pogłębienie osobistej więzi z Bogiem i przez zawierzenie Jemu swego życia. Na konsekrację nie mógł przyjechać generał zakonu ks. Włodzimierz Ledóchowski, ale w liście do prowincjała ks. Stanisława Sopucha SJ wyraził swą radość i napisał: w tak wielką świątynię zmienia się kapliczka Serca Jezusowego na Wesołej (…) w chwili, gdy zmartwychwstała Polska do dawnej powraca świetności.

Ideę wybudowania w Krakowie świątyni Serca Jezusa zaczerpnięto z bazyliki Sacré-Coeur w Paryżu (1876-1919). Budując w Krakowie ten kościół, nawiązano też do tradycji lokalnej, bowiem przy ul. Mikołaja Kopernika 26 powstało w XIX w. Apostolstwo Modlitwy i tutaj mieścił się jego polski sekretariat. Także pod tym adresem od 1872 r. zaczął wychodzić miesięcznik „Posłaniec Serca Jezusowego” i tam w 1870 r. jezuici wybudowali kaplicę Najświętszego Serca Jezusa. Rozebrano ją w roku 1912. Inicjatorem budowy kościoła był prowincjał galicyjski jezuitów ks. Włodzimierz Ledóchowski. Akcję zbiórki pieniędzy rozpoczęto od października 1903 r. Wówczas to „Posłaniec Serca Jezusowego” przez ponad 30 lat stał się propagatorem jej budowy i wyposażania zakończonego w 1938 r. W archiwum zakonnym zachowało się 8 ksiąg z nazwiskami ofiarodawców. W 1904 r. zakupiono 102 tysiące obrazków z nadrukiem podziękowania za nadesłane ofiary, które napływały od Polaków z trzech zaborów i żyjących na uchodźstwie. W kwietniu 1904 r. ogłoszono w Posłańcu apostolskie błogosławieństwo papieża Piusa X dla każdego z ofiarodawców. Do czasu zakończenia budowy kościoła w surowym stanie w 1912 r. zebrano 700 tysięcy koron.

Monumentalna świątynia, od 1960 r. posiadająca tytuł Bazyliki Mniejszej nadany przez papieża Jana XXIII, jest centralnym ośrodkiem kultu Serca Bożego w Polsce. To tutaj 3 czerwca 1921 r. zawierzono naród Polski Sercu Jezusa po odzyskaniu niepodległości r. i odnowiono ten akt 1 lipca 2011 r., w 90. rocznicę konsekracji tej bazyliki.

Kościół ma 52 m długości i 19 m szerokości, a wieża wznosi się na wysokość 68 m. Fronton wieży zdobią rzeźby Xawerego Dunikowskiego (1875-1964), odlane z ołowiu. Symbolizują one ludzkość cierpiącą, która szuka pomocy u Bożego Serca. Rzeźby te ustawiono w 1913 r., a figurę Chrystusa odkuł w kamieniu znakomity rzeźbiarz Karol Hukan (1870-1940).

Kamienny portal pod wieżą jest ozdobiony w dolnej części rzeźbioną w kamieniu plecionką oraz ciekawym liternictwem, które wykonał Henryk Kunzek. Są to teksty z Księgi Izajasza (12, 3-5) i z Listu do Hebrajczyków (4, 16). Nad drzwiami znajduje się mozaika przedstawiająca przebicie boku Chrystusa, wykonana przez br. Wojciecha Pieczonkę SJ (1858-1935) według projektu Jana Bukowskiego (1873-1943).

Dach nawy głównej i prezbiterium pokryty jest dachówką, a dachy naw bocznych, apsyd, kaplic i hełmy wież pokryte są blachą miedzianą. Ściany są z czerwonej cegły, obramienia okien i niektóre detale z szarego kamienia. W pośrodku każdego okna umieszczono mozaiki przedstawiające herby miast, które w sposób szczególny przyczyniły się do budowy tej świątyni. Wysoko na zachodniej ścianie kościoła wmurowano płytki ceramiczne, pokryte emalią, przedstawiające różne symbole: litery alfa i omega, kłosy pszenicy, Baranka Bożego, kiście winogron oraz symbole czterech ewangelistów.

W przedsionku kościoła mozaika przedstawia św. Krzysztofa; projektował ją Leonard Strojnowski (1858-1935), a wykonał w 1931 r. br. Wojciech Pieczonka SJ. W kruchcie pod chórem mozaika wykonana przez tych samych artystów w 1930 r. przedstawia przebicie boku Chrystusa wiszącego na krzyżu. Poniżej tablica „Jezuici polscy – ofiary terroru hitlerowskiego 1939-1945” z nazwiskami 74 jezuitów, którzy zginęli w różnych obozach zagłady. Tablicę wykonał Henryk Bąk, a poświęcił 26 maja 1969 r. o. Pedro Arrupe, generał zakonu jezuitów.

Wnętrze kościoła dzieli się na trzy nawy. Granitowe filary i marmurowe kolumny dźwigają ściany nawy głównej. Wszystkie ściany pokryte są polerowanym stiukiem. Sklepienia naw, jako pierwsze w Krakowie, zostały zrobione z żelbetu. Polichromia sklepień jest secesyjna z ornamentem roślinnym i powtarzającym się stylizowanym motywem krzyża, według projektu Jana Bukowskiego. Posadzka z marmuru włoskiego naśladuje wzory z kościołów starochrześcijańskich. Ławki z ciemnej dębiny i ambonę wykonał Władysław Maćkowski, płaskorzeźbami pokrył je Ignacy Sikora. Mozaiki w nawie głównej projektował (1922) Leonard Strojnowski, a wykonał br. zakonny Wojciech Pieczonka SJ do 1928 r.

W tęczy, na belce poprzecznej znajduje się wielki krzyż, a pod nim Matka Boża i Umiłowany Uczeń. Drewniane polichromowane figury są autorstwa Jana Raszki (1913-1917). Balustradę marmurową przed ołtarzem i ołtarz główny zbudowano w latach 1915-1920 według projektu Franciszka Mączyńskiego w stylu włoskiego neorenesansu. Szesnaście marmurowych kolumn otacza ołtarz, a na nich znajduje się architraw i wspiera się koncha (półkopuła), której wnętrze zdobią 44 kasetony z mozaikami projektowanymi przez Bukowskiego. Figury nad ołtarzem przedstawiają świętych jezuitów: Andrzeja Bobolę, Ignacego Loyolę, Franciszka Ksawerego i Stanisława Kostkę. Rzeźby te wykonał w latach 1921-1923 Karol Hukan. W ołtarzu głównym znajduje się figura Serca Jezusowego - włoski gipsowy wyrób z 1935 r. Na tabernakulum umieszczono złotą koronę z napisem na otoku: Króluj nam Chryste, sygnowaną przez Tadeusza Rybskiego, złożoną w roku 1996 jako wotum wdzięczności.

Wysoko na ścianie prezbiterium ciągnie się fryz mozaikowy (31 m długi, 2,20 m szeroki,) przedstawiający hołd narodu polskiego Sercu Jezusa. Projektował go Piotr Stachiewicz (1858-1938), a wykonała firma Angelo Gianese w Wenecji. Mozaikę przywieziono i umieszczono na ścianie w roku 1921. Jej powierzchnia liczy około 70 m². Obecne witraże w oknach prezbiterium w kruchcie oraz nad chórem projektował Jerzy Skąpski. Założono je w 1978 r., bowiem stare uległy całkowitemu zniszczeniu w roku 1945.

Na wschodnim końcu nawy południowej jest kaplica adoracji Najświętszego Sakramentu, wykonana w latach 1959-1960 według projektu Lubosława Dormusa, Wojciecha Pietraszewskiego i Jerzego Święcimskiego. Kaplicę tę poświęcił 29 października 1960 r. bp Karol Wojtyła.

W nawach bocznych na ścianach znajdują się stacje Drogi krzyżowej. W roku 1937 jezuici zakupili je we Francji dla kościoła w Kołomyi. W 1946 r. przywieziono je do Krakowa, a w roku 1959 umieszczono w bazylice. Konfesjonały według projektu Jana Bukowskiego wykonał w latach 1921-1923 br. Antoni Krok SJ, rzeźbił Ignacy Sikora. Sześć konfesjonałów posiada kartusze z cytatami z Pisma Świętego (liternictwo Jana Bukowskiego). W apsydach naw bocznych znajduje się 6 ołtarzy. Piękne rzeźby ze stiuku wykonał Karol Hukan w latach 1920-1930.

Przy filarze z prawej strony nawy głównej umieszczono sarkofag bł. o. Jana Beyzyma SJ (1850-1912). Nad palisandrową trumienką z relikwią apostoła trędowatych znajduje się kompozycja rzeźbiarska w brązie wykonana przez Czesława Dźwigaja w 1994 r.

W 2008 r. przy filarze od lewej nawy umieszczono sarkofag z białego piaskowca z brązową figurą Służebnicy Bożej Rozalii Celakówny; wykonał go Michał Gołąbek.

Na balustradzie chóru rzeźby wykute w kamieniu w 1916 r. przez Karola Hukana przedstawiają dwie klęczące postacie uosabiające modlitwę, poniżej rzeźby symbolizujące śpiew religijny i muzykę. Organy, które mają 47 głosów, zakupiono w 1928 r. w znanej firmie Riegerów w Jägerndorf.

Znajdujący się obok ambony, przy filarze, ołtarzyk Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (kopia rzymskiego obrazu) wykonała Janina Rostworowska (1983). Obok wejścia do zakrystii, w Kaplicy Ducha Świętego stiukowy ołtarz we wnęce wykonał Karol Hukan (1921). W ołtarzu znajduje się drewniana, polichromowana figura Matki Bożej - Królowej Serca Jezusowego, zakupiona w 1876 r. w Monachium. Na ścianie bocznej umieszczono obraz Bożego Miłosierdzia, namalowany przez Krystynę Zwolińską w 1952 r.

W zakrystii na sklepieniu znajduje się polichromia z 1936 r. nawiązująca do wzornictwa kościoła. Ściany pokryte są boazerią dekorowaną techniką intarsji. Boazeria połączona jest z kredensem i szafami zdobionymi w ten sam sposób. Prace stolarskie wykonali: br. Antoni Krok SJ i Władysław Maćkowski (1924-1926).