Oświecenie w Polsce nie charakteryzowało się antyklerykalizmem czy też wyparciem tradycyjnych wartości. Najdobitniej świadczy o tym życie, działalność i twórczość czołowej postaci tego okresu – Ignacego Krasickiego.

Duchowny i publicysta

Przyszły duchowny urodził się 3 lutego 1735 r. w Dubiecku. Pochodził ze zubożałej rodziny magnackiej. Odebrał świetne wykształcenie – w latach 1743-1750 uczył się w Jezuickim Kolegium Lwowskim, a od 1751 do 1759 r. studiował w Seminarium Księży Misjonarzy przy kościele Świętego Krzyża w Warszawie, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie. Później został kanonikiem kijowskim i – w 1763 r. – sekretarzem prymasa Władysława Aleksandra Łubieńskiego. Zaprzyjaźnił się wówczas ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, którego w 1764 r. wybrano na króla Polski. Krasicki wygłosił kazanie z okazji koronacji, a następnie objął funkcje kustosza katedralnego lwowskiego i kapelana królewskiego, by po roku zostać proboszczem w Kodniu, prezydentem Trybunału Koronnego w Lublinie, kanonikiem, później koadiutorem biskupa warmińskiego, a w 1767 r. – biskupem warmińskim i senatorem Rzeczpospolitej.

Duchowny, razem z władcą, był współorganizatorem i częstym uczestnikiem Obiadów Czwartkowych, w trakcie których dyskutowano nad możliwościami naprawy państwa i poprawy położenia poszczególnych grup społecznych. W 1765 r. razem z Franciszkiem Bohomolcem założył czasopismo „Monitor”, w którym często publikował. Działał aktywnie na rzecz upowszechnienia wśród szlachty i duchowieństwa świadomości potrzeby zmian. Krytykował pozostałości czasów saskich, takie jak: zrywanie sejmów przez liberum veto, uzależnienie od obcych mocarstw, zacofanie, megalomania, ksenofobia, nietolerancja czy też religijne zabobony. W 1767 r. za swoją działalność został odznaczony Orderem Świętego Stanisława, a w 1774 r. Orderem Orła Białego – najwyższym odznaczeniem państwowym. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Warmia weszła w skład Prus, a Krasickiego zmuszono do częstych kontaktów z władcą – zaborcą, Fryderykiem II. Obydwu połączyła z czasem przyjaźń – król cenił twórczość biskupa i w 1786 r. doprowadził do odznaczenia go pruskim Orderem Czerwonego Orła.

Poeta i pisarz

Działalność literacka Krasickiego rozpoczęła się w latach 60. od kazań. Pierwsze wiersze wydał w 1772 r. Dużym sukcesem poetyckim był napisany: jako hymn dla Szkoły Rycerskiej w Warszawie (wydany w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” w 1774 r., a w trakcie zaborów pełniący rolę hymnu państwa) Hymn do miłości ojczyzny. W 1775 r. biskup przedstawił fragmenty poematu heroikomicznego Myszeida, w którym w podniosłym stylu skrytykował sarmacką literaturę i historiografię oraz wady szlachty. W 1776 r. wydał pierwszą polską powieść – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – utopijne dzieło, krytykujące sarmackie wady i zbyt piękne idee oraz ukazujące wzór szlachcica-fizjokraty. Ostatni wspomniany motyw autor wykorzystał w kolejnej powieści – opublikowanym w latach 1778, 1784 i 1803 – Panu Podstolim.

W największym stopniu narodowe przywary ukazał Krasicki w licznych bajkach, komediodramatach i satyrach. Pierwszy zbiór bajek – Bajki i przypowieści – opublikował w 1779 r., kolejny – Bajki nowe – około 1800 r. Autor przedstawił w nich jak w krzywym zwierciadle problemy ówczesnego społeczeństwa, posługując się piękną formą. Bohaterami są najczęściej zwierzęta. Krasicki, krytykując ludzkie wady, bawiąc i ucząc jednocześnie, a także zmuszając czytelnika do głębokiej refleksji nad światem i samym sobą, zawarł w bajkach najważniejsze prawdy dotyczące natury człowieka. Najsłynniejsze spośród nich autorstwa biskupa to: Malarze, Kruk i lis, Przyjaciel oraz Jagnię i wilcy.

Wstęp do bajek

Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził;
Był stary, który nigdy nie łajał, nie zrzędził;
Był bogacz, który zbiorów potrzebnym udzielał;
Był autor, co się z cudzej sławy rozweselał;
Był celnik, który nie kradł, szewc, który nie pijał;
Żołnierz, co się nie chwalił; łotr, co nie rozbijał;  
Był minister rzetelny, o sobie nie myślał;
Był nakoniec poeta, co nigdy nie zmyślał.
„A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może”.
Prawda; jednakże ja to między bajki włożę.     
(zachowano oryginalną pisownię)
Ignacy Krasicki

Spośród parodiujących różne aspekty rzeczywistości komediodramatów Krasickiego warto przytoczyć takie, jak: ukończony w 1777 r. Mędrzec, a także wydane w 1780 r. Łgarz i Statysta, a spośród satyr takie, jak: z pierwszej części wydanej w 1779 r. – Do króla, Świat zepsuty, Złość ukryta i jawna, Marnotrawstwo, Pijaństwo i Pan niewart sługi, z wydanej zaś później drugiej części – Pochwała milczenia, Pochwała wieku, Pochwała głupstwa i Człowiek i zwierz.

Odsłaniając narodowe wady, Krasicki nie zapomniał też o stanie duchowym. W 1778 r. wydał poemat heroikomiczny Monachomachię, czyli wojnę mnichów, w którym, posługując się groteskowym humorem, ukazał wady części duchowieństwa – próżniactwo, obłudę i pijaństwo. Dzieło wywołało skandal i przyczyniło się do opublikowania przez autora w 1780 r. Antymonachomachii, w której wyśmiał reakcję części elit. W tym samym roku biskup w duchu patriotycznym, wydał Wojnę Chocimską – pierwszą polską epopeję narodową, a w 1781 r. opublikował 2-tomowy Zbiór potrzebniejszych wiadomości – drugą polską encyklopedię powszechną, którą rozszerzył później do sześciu tomów. W trakcie Sejmu Wielkiego Krasicki związał się z reformatorskim Stronnictwem Patriotycznym, podczas insurekcji kościuszkowskiej stworzył Kalendarz obywatelski, a po III rozbiorze Polski w 1795 r. został zmuszony do odczytania brewe papieża Piusa VI, nakazującego Polakom wierność zaborcom. Nie zrezygnował jednak z działalności – był jednym z inicjatorów powołania Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. W latach 1798-1799 wydawał pismo, „Co tydzień”, w którym publikował i zapoczątkował nową w polskich warunkach formę stylistyczną – dialogi zmarłych. Prowadząc działalność literacką, przekładał dzieła wybitnych twórców oraz pisał listy pasterskie.

Zasługi na różnych polach

Ignacy Krasicki zmarł 14 marca 1801 r. w Berlinie, a w 1829 r. jego szczątki przeniesiono do katedry gnieźnieńskiej. Nazywany ,,księciem poetów polskich” biskup jest wybitną postacią naszego oświecenia. Stworzył wiele wiekopomnych dzieł poetyckich i literackich, zachowując równowagę między dostarczaniem przyjemności, bawieniem, wzbudzaniem refleksji i pouczaniem. I do dnia dzisiejszego – choć od śmierci autora upłynęło ponad 200 lat – nie straciły na swej aktualności.