W dniu 15 sierpnia Kościół katolicki świętuje uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, czyli zakończenie Jej ziemskiego życia uwieńczonego chwałą nieba.

W tym dniu w wielu świątyniach katolickich obchodzony jest odpust ku czci Tej, która jako pierwsza z ludzi uczestniczy już w pełni zbawienia, przygotowanego przez Boga dla wszystkich ludzi, za których umarł i zmartwychwstał Chrystus. Odpust na Wniebowzięcie szczególnie uroczyście obchodzony jest w majestatycznej, jezuickiej świątyni pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kłodzku. Otóż tam w głównym ołtarzu znajduje się piękna figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, wyrzeźbiona w drewnie cedrowym (zdaniem innych badaczy lipowym), a datowana na połowę XV w. Zwana jest Matką Bożą Łaskawą i pod takim tytułem czczona jest tutaj w tym starym Grodzie Maryi.

Pierwsi jezuici przybyli do Kłodzka we wrześniu 1597 r. i od władz kościelnych otrzymali ten kościół i część zabudowań joannitów, którzy w 1626 r. otrzymawszy posiadłość na Morawach, opuścili Kłodzko, przekazując pozostałe pomieszczenia klasztorne jezuitom; ci działali tutaj aż do kasaty zakonu (1776 r.). W 1950 r. ponownie powrócili jezuici do Kłodzka, przejmując część dawnego jezuickiego kolegium i kościół oraz obejmując w administrację parafię ustanowioną tu jeszcze w wieku XIII.

Czytając ten artykuł, mamy okazję poznać w skrócie historię tego kościoła i zapoznać się z bogactwem architektonicznym i z opisem wystroju jego wnętrza. Historię i opis zabytków tej świątyni przytaczam w ujęciu pani Krystyny Toczyńskiej-Rudysz, zawartymi w Informatorze, wydanym w Kłodzku w 1994 r., zaczerpnąłem też informacji z Przewodnika po Kościele Farnym ojców jezuitów, wydanego przez międzywojenne Wydawnictwo Urzędu parafialnego w Kłodzku, pt.: Führer  durch die Pfarr- und Dekanalskirche Glatz.

Śledząc historię tego wyjątkowego miejsca, pamiętajmy jednak o teologicznej warstwie obchodzonej tam uroczystości Wniebowzięcia, bo wskazuje ono ludzkości jej powołanie i drogę do chwały w niebie. Maryja Wniebowzięta jest bowiem wspaniałym „dorodnym owocem” dzieła odkupienia dokonanego przez Jezusa. Maryja Wniebowzięta jest również obrazem Kościoła, który został powołany do tego, aby osiągnąć doskonałość i świętość. I jak naucza Katechizm Kościoła Katolickiego, wzięta do nieba, nie zaprzestała tego zbawczego zadania, lecz poprzez wielorakie swoje wstawiennictwo ustawicznie zjednuje nam dary zbawienia wiecznego…(nr 969). 

Dogmat o Wniebowzięciu ogłoszony został przez papieża Piusa XII 1 XI 1950 r. bullą Munificentissimus Deus. Wśród próśb kierowanych do papieża o ogłoszenie dogmatu był także list polskich biskupów z 1936 r. Papież ogłaszając ten dogmat, zamknął długi okres wyjaśniania i dojrzewania prawdy o ostatecznym uwielbieniu Matki Odkupiciela. Prawdą objawioną jest, że: Niepokalana Boża Rodzicielka, zawsze Dziewica Maryja po zakończeniu biegu życia ziemskiego została z ciałem i duszą wzięta do niebieskiej chwały. Nasze uczestnictwo gdziekolwiek jesteśmy w liturgicznej uroczystości Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny pozwala nam doświadczyć Jej bliskości w naszym życiu. Jest Ona bowiem obecna w naszych myślach i modlitwach, w słowach, pieśniach i w tylu wspaniałych świętych wizerunkach (obrazach i figurach) Ją przedstawiających. Niech nasze podobieństwo do Maryi, która dała światu Jezusa, znajduje wyraz w przybliżaniu światu obecności Boga przez, życie, ewangelizację i ufną modlitwę. A świątynia Kłodzka wzniesiona ku czci Matki Chrystusa niech będzie zachętą do oddawania Jej czci.

 

Historia kłodzkiego kościoła

Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kłodzku jest jedną z najpiękniejszych świątyń ziemi kłodzkiej i najstarszym zachowanym kościołem w tym mieście. Ponad sześćsetletnie dzieje tej budowli są pasjonującą historią, którą odczytać można z nawarstwiającej się w ciągu wieków architektury, dekoracji i wyposażenia wnętrza, powstających zawsze pod okiem świetnych mecenasów i z rąk doskonałych artystów. Najstarsza wzmianka o kościele pochodzi z 1183 r. i związana jest  z osadzeniem przy nim joannitów (Rycerzy Szpitala Jerozolimskiego św. Jana Chrzciciela), którzy założyli tutaj swoją komandorię.

Budowa kościoła rozpoczęła się po 1364 r., po śmierci fundatora - pierwszego arcybiskupa praskiego Arnošta z Pardubic, (ur. prawdopodobnie w Kłodzku w 1297 r. i zmarłego w 1364 r. w Roudnice nad Labem). Ziemia kłodzka była wówczas częścią Królestwa Czeskiego, zaś pod względem kościelnym należała do nowo utworzonego arcybiskupstwa praskiego (1344 r.).

Dwie epoki stylowe – późny gotyk i barok zaważyły najmocniej na charakterze architektury i wystroju wnętrza kłodzkiej świątyni. Jako budulec posłużyły ciosy piaskowca z pobliskiej Czerwonej Góry i Radkowa. Do czasu wojen husyckich zdołano podciągnąć mury trójnawowej bazyliki. Prace wznowiono po 1458 r. od budowy wieży południowej, zwanej Białą. Na jej zewnętrznych schodach zachował się znak krzyża maltańskiego i data 1465. Budowa wieży północnej, zwanej Czarną, przypadła na okres władania Kłodzkiem przez księcia Henryka Ziębickiego, syna króla Jerzego z Podiebradu. W roku 1458 utworzył on z ziemi kłodzkiej hrabstwo, które nadał swoim synom. Budowniczym był wówczas kłodzki mistrz Hans Stransberger. Pokrył on sklepieniami krzyżowo-gwiazdowymi nawy boczne. W roku 1482 od strony północnej dobudowana została do kościoła piękna, czteroprzęsłowa kaplica, tzw. Ogrójec. Od strony elewacji południowej powstała zakrystia i kaplica św. Jakuba, poświęcona w 1503 r. Najpóźniej wykonano sieciowe sklepienie nawy głównej (1522-1555). Ostatecznie powstała budowla w formie trójnawowej bazyliki kamiennej, siedmioprzęsłowej, o trzech absydach od wschodu, dwóch wieżach od zachodu, z kaplicami, zakrystią, wieżyczkami schodowymi po obu stronach dłuższych elewacji. Wielkie okna naw bocznych mają piękne i różnorodne maswerkowania. W najpiękniejszy detal architektoniczny, przywodzący porównanie z dekoracjami katedry św. Wita w Pradze, wyposażona została wieża Czarna i Ogrójec. Dekoracja wieży skupia się głównie na jej północnej ścianie. Okna bogato profilowane flankują dwie smukłe sterczyny wsparte na popiersiach, które mają być podobiznami księcia Henryka i jego żony Urszuli. Po obu stronach okna umieszczono kamienne tablice z płaskorzeźbionymi herbami książąt ziębickich i herbem Kłodzka. Tuż obok na przyporze umieszczono kapliczkę zakończoną bogatą sterczyną wspartą na główce anioła. W kapliczce ustawiono rzeźbę przedstawiającą Chrystusa, datowaną na około 1500 r. Pod tym dziełem umieszczona została tablica inskrypcyjna z tarczą mistrzowską Stransbergera i datą 1487. Podobną dekorację pod względem stylistycznym posiada Ogrójec. Nieco odmienna w proporcjach i detalu jest kaplica św. Jakuba zbudowana w latach 1500-1503, zlokalizowana przy nawie południowej i otwarta w kierunku wnętrza kościoła szerokim, profilowanym, ostro zakończonym łukiem.

W 2. połowie XVI wieku fala protestantyzmu objęła również ziemię kłodzką. W latach 1562-1623 kościół Wniebowzięcia służył protestantom. Na katolickie nabożeństwa wynegocjowali joannici tylko część nawy południowej i kaplicę św. Jakuba. Pod koniec XVI w. do Kłodzka zostali sprowadzeni jezuici, którzy rozpoczęli intensywną akcję rekatolizacji. W roku 1624, przy poparciu cesarza i króla Czech Ferdynanda II Habsburga, wykupili oni kościół i komandorię od coraz mniej popularnych w mieście joannitów i rozpoczęli przebudowę kościoła i budowę szkoły zakonnej w nowym barokowym stylu. W pierwszym etapie barokowej przebudowy (2. poł. XVII w.) zmiany w architekturze kościoła polegały głównie na wprowadzeniu do obiektu otwartych w kierunku nawy głównej empor, ustawionych nad sklepieniami naw bocznych, oraz budowie trzech kaplic z zakrystią przy nawie południowej. W roku 1683 z inicjatywy hrabiego Montani z Ołdrzychowic wybudowana została Kaplica Zmarłych, przylegająca do nawy północnej, pod którą w rodzinnej krypcie pochowany został fundator kaplicy. Do przeprowadzenia modernizacji wnętrza w latach 1660-1670 sprowadzili kłodzcy jezuici północnowłoskich sztukatorów. Całość sztukaterii sklepiennej nawy głównej stanowi jedno z najlepszych dzieł powstałych na Śląsku w 2. połowie XVII w. W ramy nad emporami wprowadzony został cykl obrazów „Salve Regina”, wykonany techniką al fresco przez mistrza Karola Tanquarta z Nysy (ok. 1693 r.).

W 1. połowie XVIII w. nastąpił drugi etap realizacji wystroju kościoła. Powstała wówczas znaczna część dekoracji zachowanej do dziś. Dominuje tu przede wszystkim znakomita rzeźba. Powstały główne elementy wystroju, takie jak: ambona, ołtarze, chór organowy i konfesjonały, wykonane przez miejscowych lub osiadłych w Kłodzku artystów. Należeli do nich: Michał Klahr Starszy (1693-1742), Karol Sebastian Flacker (1679-1746) czy Michał Kossler (ur. około1670 zm. po 1734). Wśród wymienionych czołowe miejsce zajmuje Michał Klahr, artysta urodzony w ziemi kłodzkiej, we wsi Bielice, wykształcony przez kłodzkich jezuitów. Rzeźby uczył się w warsztacie przybyłego z Austrii Karola Sebastiana Flackera. Samodzielne realizacje zaczął Klahr wykonywać przy modernizacji kłodzkiego kościoła w latach 1717-1725; wykonał tu ambonę, konfesjonały, dekorację figuralną i ornamentową prospektu organowego, ołtarz Wniebowzięcia Maryi oraz pojedyncze rzeźby. Po jego śmierci tradycje warsztatu klahrowskiego podtrzymywali jego potomkowie: syn, wnuk i prawnuk – aż do początków XIX w. Dekoracje nawy głównej uzupełniają półfiguralne rzeźby Czternastu Wspomożycieli, umieszczone między otworami empor, a także portrety najwybitniejszych członków zakonu jezuickiego oraz Maryi i Chrystusa w owalnych, bogato złoconych ramach.

Po skasowaniu klasztoru jezuitów w Kłodzku – już za panowania pruskiego, w roku 1776 – patronat nad kościołem przejął Królewsko-Pruski Zarząd Szkół. Restytucja zakonu miała miejsce w roku 1814. Do kościoła kłodzkiego wrócili jezuici, którzy pozostają tu do dziś.

 

Dzieła sztuki sakralnej

Nagrobek Arnošta z Pardubic wykonany został u schyłku XIV w. Składa się marmurowej tumby z czerwonego marmuru i leżącej na niej rzeźby przedstawiającej zmarłego, wykonanej z białego wapienia. Z nagrobkiem wiąże się legenda o jego rozpadzie bez udziału rąk ludzkich, który został przepowiedziany przez samego Arcybiskupa i co nastąpiło sto lat po jego śmierci. W 500-lecie śmierci Arnošta (1864 r.) nagrobek przeniesiono do nawy północnej. W jego miejsce ustawiono biały marmurowy pomnik klęczącego Arcybiskupa, wykonany przez czeskiego rzeźbiarza Jana Jandę (1828-1875).

Figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem w aediculi ołtarza głównego datowana jest na 1450 r. Wykonana jest w drewnie cedrowym (lub lipowym), ma wysokość 1,50 m, polichromowana. Pochodzi prawdopodobnie z wcześniejszego gotyckiego ołtarza, gruntowną konserwację przeprowadzono w 1970/71 r.

Figura Madonny z czyżykiem, datowana na lata ok. 1360-1364, jest z drewna dębowego i ma wysokość 1,55 m. Gruntownej konserwacji dokonano w roku 1970, w czasie której zdjęto wszystkie warstwy przemalowań i dekoracji. Pierwotnie znajdowała się w kościele augustiańskim, a uratowana w czasie wojny 30-letniej, przechowywana była w Ząbkowicach Śląskich, skąd trafiła w roku 1625 do obecnego kościoła. Środowiska, które wydało tak wielkiej klasy rzeźbę należy – według najnowszych badań – upatrywać w kręgu praskim, jej  autorem mógł być mistrz Piotr Parler – budowniczy katedry św. Vita w Pradze. Obecnie figura pozbawiona barokowych polichromii i dekoracji przeniesiona została z konsoli w nawie południowej do kaplicy św. Jakuba.

Malowidła ścienne w kaplicy św. Jakuba powstały na początku XVI w. Odkryte zostały na nowo w roku 1974. Odsłonił się wówczas fragment dekoracji malarskiej, która pierwotnie pokrywała całe sklepienie i ściany boczne kaplicy. Najlepiej zachowały się malowidła na sklepieniu w najwyższych partiach ścian. Rozpięta między żebrami zieleń jak na pergoli, ujęta ornamentalnie, symbolizować ma rajski ogród, któremu przygląda się Bóg w postaci Veraikonu podtrzymywanego przez anioły, umieszczonego na ścianie zachodniej. Poniżej sklepienia umieszczono przedstawienia świętych symbolizujących instytucję Kościoła: Apostołów i Ojców Kościoła oraz dodatkowo poniżej św. Sebastiana, św. Franciszka ze stygmatami, św. Krzysztofa. Największa i najważniejsza jest postać Maryi Panny w glorii na ścianie wschodniej kaplicy. Najbliższe analogie tej dekoracji odnaleźć można w kaplicy św. Jadwigi na zamku w Legnicy.

Ołtarz główny, którego projekt wykonał jezuita Krzysztof Tausch - uczeń i współpracownik Andrea Pozzo SJ, wykonali w latach 1728-1729 artyści wrocławscy: rzeźbiarz Albrecht Siegwitz i sztukator Antoni Schatzel. Prace murarskie wykonał Adam Franek z Kłodzka. Do wykonania ołtarza użyto marmurów, stiuku i drewna. Szerokość ołtarza wynosi ok. 9 m, wysokość figur św. Józefa, Jana Chrzciciela i aniołów - ok. 2 m. Ołtarz typu architektonicznego w części cokołowej posiada dwie bramki. W centrum jest  aedicula z uchami, zwieńczona bogatym baldachimem z koroną – jako oprawa dla gotyckiej figury maryjnej w glorii promienistej. Zwieńczenie jest trójstrefowe, w dolnej partii znajdują się trzy okrągłe okna, tzw. okulusy. W szczycie przedstawiono Boga Ojca w chmurach z Gołębicą Ducha Świętego, nad nimi widnieje podtrzymywany przez anioły Krzyż. Całość kompozycji utrzymana jest w tonach różowo-zielonych, z bogatymi złoceniami. Po obu stronach ołtarza głównego w każdej z absyd postawiony został ołtarz ku czci świętych zakonu jezuickiego: Franciszka Ksawerego i Ignacego Loyoli. Oba ołtarze typu architektonicznego zostały podobnie wkomponowane w architekturę gotyckich absyd, a ich podobieństwo polega na jednakowej, prostej mensie, mocnych kręconych kolumnach, potężnych przerywanych gzymsach.

Ołtarz św. Franciszka Ksawerego zamyka nawę północną. Wykonany został w 1739 r. przez czeskiego artystę Pacaka, w miejsce wcześniejszego ołtarza Michała Klahra z 1717 r., po którym zostały tylko figury aniołów. W centralnej części ołtarza, w bardzo ozdobnej ramie jest obraz przedstawiający Franciszka Ksawerego, namalowany przez kłodzkiego malarza historycznego – Hieronima Richtera (w XIX w.). Obraz podtrzymują postaci dwóch Indian. Po obu stronach są figury św. Rocha i Karola Boromeusza. Całość wieńczy monogram maryjny w obramieniu z główek puttów w glorii. Po obu stronach postaci aniołów z kartuszami, w części centralnej znajduje się łaciński napis: O! Deus Ego Amo Te (O Boże, kocham Cię). Na obu konsolach dźwigających kręcone kolumny umieszczono interesujące obrazki przedstawiające sceny z życia Franciszka Ksawerego, autorstwa nieznanego barokowego malarza.

Ołtarz św. Ignacego Loyoli ustawiony jest w absydzie nawy południowej. Wykonany został w latach 1712-1713 przez Michała Kosslera. W części środkowej ołtarza, zamkniętej kulisowo ustawionymi parami kolumn prostych i kręconych w rodzaju teatralnej sceny, ustawiono pełnoplastyczne figury Chrystusa i św. Ignacego, ukazujące moment wizji świętego. W zwieńczeniu przedstawiono Ducha Świętego w postaci gołębicy, w otoczeniu główek aniołów w glorii. Po bokach są anioły z chorągwią i monogramem IHS oraz tarczą z literami AMDG - skrótem jezuickiej dewizy Ad majorem Dei Gloriam (Na większą chwałę Boga). Po obu stronach ołtarza znajdują się figury św. Barbary (z lewej) i św. Doroty.

Ołtarz św. Barbary jest fundacją rodziny von Ullersdorf. W centralnej części ołtarza widnieje obraz nieznanego malarza barokowego, który przedstawia św. Barbarę z jej atrybutami: wieżą, kielichem i św. Hostią. Po obu stronach ustawiono figury św. Katarzyny i św. Jana Nepomucena.

Ołtarz Nawiedzenia posiada w swej centralnej części obraz nieznanego autora, w złoconej, profilowanej ramie, przedstawiający Nawiedziny Maryi u Elżbiety. Po obu stronach ołtarza są figury św. Sebastiana (z lewej) i św. Marii Magdaleny.

Ołtarz św. Anny Samotrzeć wykonany został w 1713 r. przez Karola Sebastiana Flackera. Posiada bardzo prostą architektoniczną budowę. Przerobiony został w roku 1786 i ozdobiony rokokową ornamentyką. Z pierwotnego ołtarza zachowały się jedynie figury boczne - św. Józefa i św. Joachima. Wartością tego ołtarza jest piękny obraz Anny Samotrzeć, przeniesiony z rozebranego w roku 1542 kościółka Świętej Anny przy ulicy Łukasińskiego i ozdobiony barokową, wykonaną w srebrze koszulką.

Ambona wykonana została przez Michała Klahra Starszego w roku 1717. Kompozycja kazalnicy i jej program ideowy wyrażają ideę rozpowszechniania Słowa Bożego. Wieloboczny korpus wspiera się na postaci św. Pawła z księgą. Kosz ambony zdobią niewielkie figury czterech doktorów Kościoła: św. Hieronima, św. Augustyna, św. Grzegorza, św. Ambrożego. W balustradę schodów wmontowano płyciny z płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z życia proroków: Ezechiela, Izajasza, Jeremiasza i Daniela. Na schody prowadzi bramka z nadprożem dekorowanym grupą rzeźbiarską z błogosławiącym Chrystusem i aniołami. Nad amboną zawieszono wysoki baldachim wyobrażający górę Tabor ze sceną z Przemienienia Pańskiego, z Chrystusem oraz Mojżeszem i Eliaszem po bokach, Apostołami u stóp i symbolami Ewangelistów u podstawy. Zadaszenie ambony w formie góry Tabor jest jednym z najwcześniejszych na Śląsku.

Ołtarz św. Alojzego Gonzagi został wykonany ok. 1750 r. przez nieznanego autora. Mensa jest prosta z prostokątnym antepedium z medalionem i inskrypcją St. ALOISI, natomiast nadstawa z konsolami i relikwiarzami w formie kartuszy. W centrum znajduje się nisza z figurą Maryi Immaculaty. Powyżej niszy rozpięto draperię, na której w ozdobnej ramie widnieje obraz św. Alojzego - jezuickiego patrona młodzieży.

Ołtarz Wniebowzięcia Maryi jest jednym z najpiękniejszych architektonicznych ołtarzy  wykonanych przez Michała Klahra Starszego w roku 1725. Nad prostą mensą na wystających konsolach umieszczono figury świętych: (kolejno od lewej): Floriana, Stefana, Szczepana, Wawrzyńca, po dwóch z obu stron obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Misternie ułożona kotara opina filar. Na jej tle, w kłębowisku promieni, obłoków, putt i aniołów postać Maryi unoszona jest w niebo, gdzie oczekuje Ją trzymana przez dwa anioły korona.

Monumentalny zespół konfesjonałów wykonany został przez Michała Klahra Starszego w latach 1717-1720, pod wpływem traktatu jezuickiego artysty i architekta Andrea Pozzo. Składa się z czterech rozbudowanych części: poczwórnej w nawie południowej, potrójnej w północnej oraz dwóch podwójnych w narożnikach zachodniej części kościoła. Wszystkie razem tworzą falujący zespół długości 30 m, wysokości 3,5 m, zakończony nieregularnym, przerywanym belkowaniem z naczółkami. Kompozytowe kolumny, na przemian proste i kręcone oraz pilastry, tworzą system pionowych podziałów. Całość dopełnia bogata dekoracja snycerska oraz figuralna, na którą składają się rzeźby: św. Marii Magdaleny, Chrystusa Dobrego Pasterza i adorujących aniołów. Kłodzkie konfesjonały należą do najwybitniejszych śląskich osiągnięć rzeźbiarskich 1. połowy XVIII w.

Ołtarz Ukrzyżowania ustawiony jest w Kaplicy Zmarłych, datowany na ok. 1722 r., którego fundatorem był hrabia Montani. Jest to ołtarz architektoniczny, z prostą mensą, w antepedium z medalionami, z przedstawieniem św. Archanioła Michała. Retabulum składa się z silnego cokołu pod kolumny i pilastry, które dźwigają mocno przerywane belkowanie. Centrum stanowi nisza z ozdobnym obramieniem, a w niej rzeźba: krucyfiks z puttami po obu stronach, u dołu grzesznicy w ogniu piekielnym. Po obu stronach przedstawieni są święci: (kolejno od lewej) Longin, Maryja, Maria Magdalena i Jan. Po obu stronach ołtarza widnieją draperie z symbolami śmierci, takimi jak: kości, czaszka i kos. Na wysokości gzymsu, nad niszą umieszczono herb fundatora.

Obecne organy w kościele ojców jezuitów w Kłodzku wybudowała świdnicka firma organmistrzowska Schlag und Söhne w 1876 r. Zachowany został bogato zdobiony prospekt organowy Michała Klahra Starszego z 1725 r., który artysta wykonał do wcześniejszych organów jezuity Antona Streita z lat 1772-1723. W 1950 r. rozpoczął się remont organów; w tym samym roku, we wspomnienie św. Cecylii w kościele zorganizowano koncert. Kronika Parafialna podaje, że w ostatnim tygodniu lipca 1976 r. został przeprowadzony mały, lecz konieczny remont organów, ponieważ nie działał jeden z trzech manuałów. Instrument posiada trzy manuały i klawiaturę pedałową. Obecnie na chórze muzycznym znajdują się dwa kontuary gry, pierwszy z XIX w. jako eksponat firmy Schlag und Söhne wbudowany w lewą stronę prospektu widzianą z chóru. Natomiast drugi nowoczesny wolno stojący kontuar gry jest wynikiem dokonanej przebudowy w 1979 r.

***

zdjęcia: ks. Czesław Salamon SJ