W 1948 r. w krajach bloku wschodniego przeprowadzono proces „jednoczenia ruchu robotniczego”. W większości z nich stworzono system jednopartyjnej dyktatury komunistycznej.

Polska i pozostałe państwa bloku wschodniego stanowiły obszar „imperium zewnętrznego”. Sowieci traktowali je jako ważną strefę buforową, oddzielającą imperium wewnętrzne od Wolnego Świata. Państwa satelickie były w pełni zwasalizowane przez Moskwę. Decyzje lokalnych komunistów były zatem konsekwencją wytycznych z Moskwy. W końcu lat 40. dynamikę sowieckiej polityce nadawał wzrost nastrojów zimnowojennych oraz narastający konflikt Kremla z Komunistyczną Partią Jugosławii.

Europa ponownie podbita

W latach 1944–1945 Armia Czerwona, prowadząc ofensywę przeciw III Rzeszy, podbiła Europę Środkowo-Wschodnią. Sowieckie jednostki zajęły: Litwę, Łotwę, Estonię, Polskę, część Niemiec, Bułgarię, Czechosłowację, Austrię (z której krasnoarmiejcy wycofali się dopiero w 1955 r.), Rumunię, Węgry, Jugosławię. Ku Stalinowi ciążyła też Albania, w której po wycofaniu się wojsk III Rzeszy władzę przejęli komuniści. Litwę, Łotwę, Estonię i część Polski wcielono do Związku Sowieckiego. W zmienionej terytorialnie Polsce „ludowej” i w pozostałych państwach Stalin ustanowił marionetkowe rządy – w pełni zależne od Kremla. To właśnie ten mechanizm – fizycznej likwidacji suwerennych władz państwowych i narzucanie marionetkowej administracji komunistycznej decyduje o tym, że należy z pełną odpowiedzialnością mówić o podboju Europy Środkowo-Wschodniej przez Związek Sowiecki.

Wyjątkowa była sytuacja przywódcy komunistów jugosłowiańskich Josipa Broz Tito. W odróżnieniu bowiem od innych komunizowanych państw jugosłowiański przywódca cieszył się prawdziwym poparciem społecznym. W pozostałych krajach komuniści sprawowali władzę dzięki sile Armii Czerwonej, która pozostała na podbitych terenach po przejściu frontu – jako gwarant ich przynależności do sowieckiej strefy wpływów.

Scenariusz Stalina przewidywał stopniowe nasilanie terroru i przejmowanie monopolistycznej władzy przez partie komunistyczne. W pierwszym etapie we wszystkich krajach tworzono tzw. fronty lub bloki, w których obok partii komunistycznych skupiano zazwyczaj partie kryptokomunistyczne, organizacje zawodowe, młodzieżowe itp. Miało to stwarzać wrażenie zróżnicowania ideowego wewnątrz bloków, które faktycznie były sterowane przez komunistów. Utworzono więc: Blok Demokratyczny w Polsce „ludowej”, Blok Lewicy na Węgrzech, Front Demokratyczny w Albanii, Front Narodowo-Demokratyczny w Rumunii, Front Narodowy w Czechosłowacji, Front Ojczyźniany w Bułgarii, Ludowy Front Jugosławii… Jednocześnie niszczono niezależne od komunistów siły polityczne.

Sowietyzacja

Siedemdziesiąt lat temu, we wrześniu 1947 r., w Szklarskiej Porębie utworzono Kominform, czyli Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych. W założeniu miało ono służyć synchronizacji działań politycznych w bloku wschodnim. Po pierwszym etapie – jakim dla Stalina było przejęcie władzy w państwach, które uznał za swoją strefę wpływu, nadszedł bowiem czas na etap drugi – umocnienie totalitarnego systemu i zindoktrynowanie podbitych społeczeństw.

Przyspieszenie procesu sowietyzacji nabierało znaczenia w kontekście nasilającej się konfrontacji politycznej i dyplomatycznej z krajami demokratycznego Zachodu. Problemem stawał się też konflikt Stalina z przywódcą komunistycznej Jugosławii. Tito starał się wzmocnić pozycję Jugosławii i – przynajmniej częściowo – uniezależnić się od Stalina, m.in. poprzez projekt budowy tzw. federacji bałkańskiej. Spotkało się to z dezaprobatą sowieckiego przywódcy, który od wiosny 1948 r. rozpoczął w całym bloku sowieckim ostrą kampanię propagandową wymierzoną w Jugosławię. Ostatecznie Jugosławia została – pomimo istniejącego w niej systemu komunistycznego – wyłączona z bloku wschodniego.

Prawdopodobnie „doświadczenia jugosłowiańskie” przyspieszyły czystki w partiach komunistycznych państw Europy Środkowo-Wschodniej. W niektórych krajach przyniosły one procesy z karami śmierci dla komunistów, w Polsce „ludowej” m.in. aresztowanie dotychczasowego szefa partii komunistycznej – Władysława Gomułki.

Równolegle przeprowadzano proces tworzenia monopartyjnych systemów politycznych – poprzez tzw. zjednoczenie ruchu robotniczego. W praktyce partie komunistyczne wchłaniały socjalistyczne i socjaldemokratyczne.

W grudniu 1948 r. w Polsce „ludowej” powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, na której czele stanął Bolesław Bierut. Wcześniej utworzono: Albańską Partię Pracy, Bułgarską Partię Komunistyczną, Komunistyczną Partię Czechosłowacji, Niemiecką Socjalistyczną Partię Jedności (na terenach okupowanych przez ZSRS), Rumuńską Partię Robotniczą i Węgierską Partię Pracujących.

Specyfika Polski „ludowej” polegała jednak na tym, że obok PZPR istniały także dwie partie satelickie – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne. Nie były one jednak rzeczywistym podmiotem życia politycznego, traktowano je raczej jako pasy transmisyjne woli PZPR do środowisk wiejskich i wielkomiejskich.

Wprowadzenie dyktatorskiej metody kierowania scalonymi partiami i przejęcie przez nie pełni władzy w swych krajach powodowało, że Stalin zyskał w osobach przywódców poszczególnych partii sprawne narzędzie gotowe do realizacji wyznaczanych przez ZSRS zadań. Instytucje państwowe stanowiły jedynie fasadę, faktyczna władza spoczywała w rękach przywódców partii komunistycznych.