Rozważając problem czystości serca, odnieśmy się do klasyka duchowości, mistrza zakonów eremickich i życia monastycznego – Jana Kasjana (ok. 360–435). Mędrzec wprowadza nas w głębokie tajniki ludzkiego ducha i serca.

Łacina była jego językiem ojczystym, ale posługiwał się on również płynnie greką, dlatego te języki w połączeniu z jego zamiłowaniem do monastycyzmu Wschodu zaważyły na znaczącym wkładzie Kasjana w rozwój mistycyzmu. To Jan Kasjan na łacińskim Zachodzie wprowadził monastycyzm wschodni i położył podwaliny pod mistycyzm łaciński. Dla zakładania klasztorów w Europie Zachodniej pisał reguły i wskazania. Dzieła mistrza duchowości kształciły i wychowywały niezliczone rzesze mnichów! Według tradycji wschodniej Jan Kasjan jest święty.

Dla tej więc czystości serca
czyńmy wszystko,
dla niej pragnijmy wszystkiego:
dla niej szukajmy samotności:
dla niej przyjmijmy na siebie
posty, czuwania, prace (…)
i resztę uczynków cnotliwych

Doświadczenie pustyni

Kasjan pochodził z naddunajskiej Dobrudży. Od wczesnej młodości pragnął życia pustelniczego, które wiązało się z odosobnieniem, ascezą, umartwianiem zmysłów, rozważaniem Pisma Świętego i życiem Ewangelią. Powodowany szczytnym ideałem wyruszył razem z przyjacielem Germanusem do Palestyny, gdzie obaj wstąpili do jednego z klasztorów w Betlejem. Zostali tam mnichami. Część życia Kasjan spędził na Wschodzie w Palestynie, Egipcie i w Konstantynopolu. Ale przebywał również na Zachodzie, w Rzymie i w Marsylii. Na jego duchową formację wpłynęli Ojcowie Pustyni i Ewagriusz, z którym związana jest tradycja aleksandryjska. Kasjan był pod wpływem Jana Chryzostoma i środowiska rzymsko-łacińskiego. To mnich dwóch tradycji, który zgłębił wiedzę życia duchowego. Podróżował po Dolnym Egipcie razem z Germanusem, rozmawiał ze znamienitymi abbami pustyni. Nabywał cennego doświadczenia, odwiedzając skupiska mnisze. Własną wizję życia monastycznego Kasjan przekazał swoim mnichom w Galii. Napisał dzieła, które przeszły do klasyki duchowości: Rozmowy z ojcami, jak również Reguły życia mnichów. Dla mistrza najdoskonalszą formą życia monastycznego wydawała się ta egipska. Nie znalazł jej równej i postanowił przekazać jej mądrość Zachodowi, a jego pisma połączyły monastycyzm wschodni z zachodnim.

Pragnienie czystości serca

Pojęcie czystości serca (puritas cordis), wywodzące się z tradycji biblijnej, było stałym dążeniem Kasjana i mnichów. Określenie to wskazuje na opis moralnej i duchowej jedności. Stary Testament, mówiąc o tym, odnosi się do przestrzegania czystości jako unikania złych myśli, które mają swe źródło w sercu. Czystość, mimo cierpień i życiowych doświadczeń człowieka, postrzegano jako cnotę, która wiąże się z pokorą. Wielu świętych Kościoła katolickiego, będąc już u szczytu chrześcijańskiej doskonałości, wciąż widziało w sobie wielką nędzę i własną niedoskonałość. Przez uniżenie samych siebie przed Bogiem święci stawali w prawdzie. W swym sercu duchowym okiem spostrzegali własną niedoskonałość i całkowitą zależność od Bożej łaski, która prowadziła ich do zjednoczenia z Panem. To właśnie prawda płynąca z pokory serca chrześcijanina czyniła cuda! Można powiedzieć, że wszystkie dążenia mnicha Kasjana skierowane były na tę prawdę, czyli na osiągnięcie doskonałości duszy ludzkiej, która jest w stanie świętości i może obcować z Bogiem. Wkładem mistrza w dziedzictwo myśli chrześcijańskiej jest ukazanie życia duchowego jako pewnej wiedzy opartej na modlitwie. Kasjan mówi, że można przeanalizować pokusy i poznać głębiej naturę grzechu, oraz uczy nas sposobów modlitwy i umartwienia, w oparciu o doświadczenie i ustaloną pracę nad własnym wnętrzem.

Przez cnotę pokory i zdolność
skupienia na rzeczach Bożych,
każdy z nas może osiągnąć czystość serca.
Przestrzegając prawo Boże, Dekalog,
podejmując usilną wolę pracy nad sobą,
jest to dla nas możliwe.

Nauczyciel ascezy

Czystość serca jest niezbędna w zażyłości z Bogiem. Naszą modlitwę udoskonalamy przez tę właśnie cechę i postawę wobec Stwórcy. Ponieważ miejscem modlitwy jest nasze serce. To sercem rozmawiamy z Bogiem. Tak jak Bóg jest czysty i święty, tak też i my możemy być Bogu miłymi – przez czyste, wolne od pożądań, egoizmu i niestałości serce, gotowe do uświęcenia. Jezus wskazał nam tę drogę i obiecał, że tylko ludzie czystego serca będą oglądać Boga (por. Mt 5, 8). Kasjan zwraca się do całej wspólnoty duchowej Kościoła i zachęca nas do odważnej duchowej pracy nad swoim wnętrzem, aby nam pomóc w przyjaźni z Bogiem. Mistrz pozytywnie patrzy na każdego człowieka jako na dziecko Boże, materiał, który ma być duchowo urobiony, aby mógł prawidłowo wzrastać w Bożej łasce. Ten znaczący wkład Kasjana odegrał pośrednio ważną rolę w procesie chrystianizowania i cywilizowania Europy. Dziś lektura pism mądrego mnicha może pomóc każdemu z nas w zrozumieniu swojej wartości i pewnej misji – jako osobistego cennego wkładu w dobro duchowe Kościoła.