To, co tutaj stale pociąga na nowo, to właśnie owa tajemnica zjednoczenia Matki z Synem i Syna z Matką. Tajemnica ta jest opowiedziana plastycznie i szczodrze przez wszystkie kaplice i kościółki, które rozłożyły się wokół centralnej bazyliki. Jan Paweł II w Kalwarii Zebrzydowskiej 7 VI 1979

Kalwaria, czyli miejsce uświęcone męczeńską krwią Jezusa, nosi nazwę od łacińskiego słowa calva – czaszka. Wapienne wzgórze o kształcie czaszki, miejsce ukrzyżowania i śmierci Jezusa w Jerozolimie, stało się celem licznych pielgrzymek do Ziemi Świętej. Święta Helena (ok. 250 - ok. 328), matka cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego ufundowała w 324 roku w Jerozolimie Bazylikę Grobu Świętego i otoczyła to miejsce szczególną czcią. Jednym z celów,  który jej przyświecał w powstaniu tej Bazyliki, było umożliwienie pielgrzymom bliższego kontaktu z chrześcijańskimi miejscami świętymi. Dostęp do nich przez wieki był bardzo utrudniony na skutek zajęcia Jerozolimy przez muzułmanów. W średniowieczu franciszkanie osiedlili się na górze Synaj i od 1335 roku stąd szerzyli na cały Kościół Zachodni nabożeństwo do Męki Pańskiej, które przyjęło się  w postaci Drogi krzyżowej. Odprawiano je w Jerozolimie. Franciszkanie też obejmowali opieką duszpasterską  pielgrzymów licznie nawiedzających te święte miejsca.

W Jerozolimie zbudowano kaplice, zwane stacjami, upamiętniające etapy drogi krzyżowej Jezusa, a pobożni pątnicy, którym udało się dotrzeć do Ziemi Świętej i tam przejść te stacje,  na ich wzór urządzali podobne praktyki tego nabożeństwa w swoich rodzinnych stronach. Tak powstała m.in. na Podkarpaciu, w archidiecezji krakowskiej, słynna Kalwaria Zebrzydowska, ufundowana na początku XVII wieku przez Mikołaja Zebrzydowskiego (1553-1620), wojewodę krakowskiego i zamożnego szlachcica. Pomysł powstania polskiej kalwarii nasunęła mu pielgrzymka do Ziemi Świętej jego dawnego dworzanina, Hieronima Strzały, który wzorce kaplic Kalwarii jerozolimskiej dostarczył swemu panu na zamek do Lanckorony w 1599 roku. Były to dwa gipsowe modele kaplic Krzyża Świętego i Bożego Grobu w Jerozolimie.

Mikołaj Zebrzydowski przystąpił do budowy repliki Kaplicy Ukrzyżowania w swoich dobrach lanckorońskich. Ten pierwszy kościółek stał się zalążkiem o wiele większego projektu. Wojewoda zdecydował się bowiem na budowę Drogi krzyżowej i klasztoru. Jednocześnie zatroszczył się o to, aby nowe sanktuarium było pod właściwą opieką i w tym celu w 1602 roku sprowadził tu bernardynów. To wydarzenie dało początek Kalwarii Zebrzydowskiej.

Nowe Jerozolimy

Kalwarie wybudowane poza Ziemią Świętą w danej części świata, nazywano „Nową Jerozolimą”. Przy ich realizacji odwoływano się do modelowego układu topografii miejsc świętych w Jerozolimie. Takie usytuowanie miało wpływać na intensywność przeżywania wiary przez przybywających tam pielgrzymów. W ten sposób Kalwarie zastępowały im niebezpieczną i uciążliwą podróż do Ziemi Świętej. Papieże nadawali takim miejscom przywileje i liczne odpusty. W nich pielgrzymi uczestniczyli w nabożeństwach ubogaconych przez tradycyjne obrzędy i miejscowe zwyczaje. Zakładanie Kalwarii nasiliło się pod koniec średniowiecza, gdy mahometanie, Turcy Seldżuccy i Osmańscy utrudniali odbywanie pielgrzymek do Jerozolimy.

Wymieńmy najbardziej znane Kalwarie: założona przez Petroniusza Jerozolima Bolońska, przebudowana w 1119 roku, z dokładnym odwzorowaniem rozmiarów Kalwarii; sanktuarium Grobu Świętego odtworzone w X wieku w Konstancji i w Sankt Gallen; a w okresie wypraw krzyżowych - w Fuldzie, Piacenzie, Cambrai, Akwilei, Mediolanie i w Niemczech w Eichstätt. Barokowa Kalwaria w Bańskiej Szczawnicy na Ostrym Wzgórzu (Scharffenberg) została zbudowana w połowie XVIII wieku z inicjatywy F. Pergera SJ (1700-1771). Składa się nie z 14, lecz 17 stacji, wśród których znajdują się trzy kościoły i więzienie. Kalwaria jest położona w Górach Szczawnickich w Słowacji, co daje świetne połączenie natury i architektury. Niestety nie jest czynna i zakonników nie ma tam od kasaty jezuitów w 1773 roku. W Polsce kult Grobu Jerozolimskiego z własną liturgią szerzyli bożogrobcy z Miechowa (replika barokowa grobu Chrystusa w Miechowie pochodzi z 1530 roku).

Polskie Kalwarie

Do najbardziej znanych Kalwarii w Polsce należą: Kalwaria Pacławska w Sanockiem, ufundowana przez Andrzeja Fredrę w XVII wieku, Kalwaria w Wambierzycach, dla której pierwsze kaplice zostały wzniesione z inicjatywy Daniela Paschazjusza von Osterberga,  właściciela wsi Wambierzyce, w 1683 roku. Ten zespół kalwaryjny był często przebudowywany, a droga krzyżowa na Górze Kalwarii powstała w 1732 roku. Jej stacje mają formę murowanych i tynkowanych kapliczek w stylu neoklasycystycznym z elementami neobaroku. Kalwaria ta zwana jest Jerozolimą Kłodzką. Słynna Kalwaria na Górze św. Anny na Śląsku, budowana w latach 1700-1709 przez Jerzego Adama Gaschina, oddana została w 1764 roku franciszkanom. Odegrała ona wielką rolę w utrzymaniu katolicyzmu i polskości na Opolszczyźnie. Kalwaria w Wejherowie, zwana Kaszubską Jerozolimą, została erygowana przez wojewodę malborskiego Jakuba Wejhera w 1648 roku.  Kalwaria w Pakości na Kujawach, ufundowana przez Michała Działyńskiego, została erygowana w 1629 roku. Kalwarie Piekarską poświęcono w 1896 roku. Prace przy budowie Kalwarii w Panewnikach (dzielnica Katowic) rozpoczęto w 1908 roku i po dłuższej przerwie kontynuowano od 1936 do 1964 roku.

Sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej

Najbardziej znaną Kalwarią w Polsce jest Kalwaria Zebrzydowska. Do dziś w niej odprawia się misterium Męki Pańskiej. Jest ono wykonywane przez miejscową ludność i włączone w odprawianie Drogi krzyżowej na dróżkach kalwaryjskich w Wielki Czwartek i Wielki Piątek. Obok stacji związanych bezpośrednio z męką i śmiercią Jezusa powstały w Kalwarii Zebrzydowskiej także dróżki Matki Bożej, które miały pomagać pielgrzymom przez cały rok w rozważaniu  tajemnic Jej życia. Tak więc kult maryjny jest tu dopełnieniem kultu Pana Jezusa i ściśle z nim harmonizuje. Tajemnice Maryi splatają się z tajemnicami Pana Jezusa.

Dzisiaj opiekę nad bazyliką i klasztorem  nadal sprawują bernardyni. Oba obiekty położone są na południe od miasta, u szczytu góry Żar. Zaś na południe i wschód od nich znajduje się 41 kaplic na tzw. dróżkach.  Obecnie bazylika jest budowlą późnobarokową z elementami rokoka. Wnętrze ozdobione jest polichromią. Znajdują się w nim piękne zabytkowe stalle oraz bogato inkrustowane wyposażenie i liczne obrazy. Klasztor to trzypiętrowa budowla z dwoma wirydarzami (z lat 1603–1609 i 1654–1666) i z wyposażeniem w stylu barokowym i rokoko. Sanktuarium jest jednym z ważniejszych miejsc kultu pasyjnego i maryjnego w Polsce. Łączy ono kult Jezusa cierpiącego i Matki Bożej Bolesnej. W sanktuarium-bazylice znajduje się obraz Matki Bożej Kalwaryjskiej, obecny tam od 1641 roku, zwany Płaczącym, a potem Cudownym. Ofiarowany został zakonnikom przez jego właściciela Stanisława Paszkowskiego. W 1667 roku został umieszczony w specjalnie wybudowanej kaplicy Cudownego Obrazu.

Ideą przewodnią do powstania tego unikatowego kompleksu religijnego było odwzorowanie ostatniej drogi Jezusa, jaką On odbył w Jerozolimie. Rejon pobliskiej góry Żar był ukształtowany podobnie jak otoczenie jerozolimskiej Golgoty. Legenda podaje, że  wojewoda Mikołaj Zebrzydowski i jego żona Urszula mieli widzenie: ujrzeli przez okno lanckorońskiego zamku nad górą Żar trzy płonące krzyże unoszące się ku niebu. To utwierdziło ich w decyzji ufundowania kościółka, który został konsekrowany przez nuncjusza papieskiego Klaudiusza Rangoniego 4 października 1601 roku. Potem wojewoda wybudował kaplicę Grobu Chrystusa oraz klasztor dla bernardynów w latach 1604–1609 według projektu architekta jezuickiego Jana Marii Bernardoniego (1541-1605). W 1604 roku Zebrzydowski, zainspirowany dziełem Chrystiana  Adrichomiusa  (1533-1585)  Theatrum Terrae Sanctae, w którym ten holenderski duchowny, teolog i pisarz katolicki opisał Palestynę i miejsca święte w Jerozolimie w czasach Jezusa, wybudował w latach 1609–1617, według planów architekta i złotnika flamandzkiego Pawła Baudartha (1580-1617) 12 kaplic Drogi krzyżowej. Ten sam architekt wybudował też pustelnię Pięciu Braci Polaków i kaplicę św. Marii Magdaleny, w stylu nawiązującym do niderlandzkiego i włoskiego manieryzmu. Po śmierci Mikołaja Zebrzydowskiego w 1620 roku opiekunem sanktuarium został jego syn Jan, który polecił wybudowanie (1623–1641) pięciu dalszych kaplic pasyjnych, ośmiu kaplic maryjnych i rozbudował kaplice Ukrzyżowania i Grobu Matki Bożej. Wybudował też tzw. gradusy (stopnie) obok ratusza Piłata i kaplicę Znalezienia Krzyża z pustelnią  św. Heleny. 

Kolejnym fundatorem Kalwarii był Michał Zebrzydowski (1613-1667). Rozbudował on kompleks klasztorny, poszerzając go o drugi wirydarz od strony północnej (1654–1655) i wybudował kaplicę Matki Bożej Kalwaryjskiej (1658–1667), pod którą został pochowany. Wraz ze śmiercią Michała zamknęły się dzieje rodziny Zebrzydowskich. Ostatnią fundatorką była Magdalena z Konopackich Czartoryska. Dzięki niej powiększono kościół o długą i szeroką nawę (1680–1702). Ufundowała ona też jego fasadę, dwie wieże przy elewacji frontowej (1702–1720) oraz dwie kaplice: św. Antoniego (1687) i Niepokalanego Poczęcia (1749). Niektóre z tych obiektów zostały ukończone już po jej śmierci (†1694). Wraz z jej odejściem skończył się okres wielkich fundatorów. Odtąd tylko ofiary szlachty, duchowieństwa oraz pątników były źródłem funduszów na rozbudowę i konserwację Kalwarii.

W 1979 roku papież św. Jan Paweł II nadał kościołowi głównemu tytuł „bazyliki mniejszej”, a 1 grudnia 1999 roku Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO  na posiedzeniu w Marakeszu (Maroko) wpisał zabytkowy zespół architektoniczno-krajobrazowy i pielgrzymkowy, tj. bazylikę, klasztor i Dróżki w Kalwarii Zebrzydowskiej jako jedyną kalwarię na świecie na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury. Natomiast dnia 17 listopada 2000 roku, zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 października tegoż roku, zespół sanktuarium uznany został za pomnik historii Polski. 

Kult pasyjny i dróżki kalwaryjskie

Pierwsze nabożeństwa pasyjne zostały odprawione w Kalwarii Zebrzydowskiej w roku 1608  przy krzyżach postawionych w miejscach przyszłych kaplic. Z nich rozwinęły się misteria Męki Pańskiej. Odprawiano je dla wszystkich pątników znajdujących się w Kalwarii, początkowo z niewielkim udziałem aktorów. Miały one wymowę liturgiczną podobną do sprawowanej w Jerozolimie. Ale już w XVII wieku ograniczono obchody pasyjne do Wielkiego Czwartku i Wielkiego Piątku (umywanie nóg apostołom). Zwiększono liczbę ról przedstawiających postaci wymienione w Ewangeliach lub znane z tradycji. Znana i praktykowana była też procesja od kaplicy św. Rafała do kaplicy Annasza, gdzie w jej dolnej części zwanej Piwnicą trwała adoracja aż do rana Wielkiego Piątku. Przy Ratuszu Piłata Namiestnik rzymski odczytywał dekret skazujący Jezusa na śmierć. Następnie w kaplicy Włożenia Krzyża Chrystus brał na siebie krzyż i niósł go do kościoła Ukrzyżowana. Na zakończenie przenoszono w procesji Najświętszy Sakrament do Grobu Pańskiego, gdzie trwała adoracja aż do rezurekcji. Zachowały się dwa scenariusze widowisk z 1610 i 1618 roku autorstwa  Abrahama Rożniatowskiego,  przeznaczone dla sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Na przełomie wieku XIX i XX misterium kalwaryjskie, wskutek restrykcyjnej polityki władz austriackich, ubożało, by niemal całkowicie zaniknąć w latach trzydziestych. Pozostała jedynie procesja z kazaniami i krzyżem symbolizującym Chrystusa, niesionym przy poszczególnych kaplicach oraz umywanie nóg i odczytywanie dekretu Piłata. Po II wojnie światowej, w 1947 roku  misterium pasyjne otrzymało nowy kształt, którego twórcą w Kalwarii Zebrzydowskiej był bernardyn Augustyn Chadam (1916-2007). Wprowadził on nowe stroje i postaci oparte na przekazach biblijnych i tradycji oraz sceny Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową, Uczty u Szymona i Zdrady Judasza w Wielką Środę wieczorem. Rzesze wiernych przyciąga tam także procesja Pogrzebu i Chwały Matki Bożej  w dniach od 13-15 sierpnia.

Zasadą kalwaryjskich misteriów jest odtwarzanie scen z Ewangelii wyłącznie przez „aktorów” amatorów. Celem przedstawień nie jest bowiem prezentacja kunsztu aktorskiego, lecz pogłębianie przeżyć religijnych wiernych. Nie odtwarza się też najbardziej drastycznych momentów Męki Pańskiej. Wierni przeżywają je, modląc się i słuchając kazań. Śmierć Jezusa zostaje wyrażona symboliczne przez przeniesienie Najświętszego Sakramentu do Kaplicy Grobu Pańskiego.

Dróżki kalwaryjskie

Dróżki kalwaryjskie Pana Jezusa (ułożone kolejno zgodnie z chronologią zdarzeń) opowiadają historię ukrzyżowania Jezusa od wyjścia z  Wieczernika w Wielki Czwartek aż do Jego śmierci i pogrzebu w Wielki Piątek. Natomiast dróżki Matki Boskiej ukazują ból Maryi stojącej pod krzyżem, pogrzeb Jezusa i tryumf Jego po zmartwychwstaniu. Część kaplic, np. Kościół Grobu Matki Bożej, Wieczernik czy Kościół Ukrzyżowania,  jest wspólna dla obu dróżek.

Kaplice i dróżki między nimi są usytuowane na obszarze 6 km². Kaplice i kościółki wybudowane są na wzór obiektów z Ziemi Świętej. Sakralne budowle połączone są krętymi wstęgami słynnych kalwaryjskich dróżek o łącznej długości ok. 5 km. Przeplatają się one wzajemnie, kilka razy łączą się i rozdzielają. Zdarza się, że w jednym obiekcie mamy kilka stacji i dlatego jest ich więcej niż obiektów. Poszczególne obiekty odpowiadają nazwom miejsc w Jerozolimie, np.: Golgota, Syjon, Góra Oliwna itp. Na dróżkach znajdują się też odrębne budowle, nie należące do Drogi Krzyżowej lub luźno związane z Męką Chrystusa, takie jak: Betsaida, Kościół Wniebowstąpienia czy Pustelnia św. Marii Magdaleny.

Kształty kaplic są wyjątkowe, brak bowiem w nich elementów rodzimej architektury. Ich rzut poziomy przedstawia różne figury geometryczne: pięciobok, trójkąt, owal, kształt serca, kształt krzyża greckiego i krzyża łacińskiego. Są to niespotykane u nas rozwiązania architektoniczne, a ich genezę odnaleźć można w dalekiej Palestynie. Teren Kalwarii jest lekko górzysty i niektóre podejścia, np. pod górę Ukrzyżowania wymagają pewnego wysiłku. Wędrówka dróżkami jest nie tylko poznawaniem kolejnych etapów tajemnicy Odkupienia, lecz i spotkaniem na modlitwie z Bogiem. Wśród beskidzkiej przyrody pątnicy mają okazję zespolenia się w modlitwie z innymi, ponieważ do Kalwarii przybywa się najczęściej w grupach, chociaż i indywidualne pielgrzymowanie jest zawsze możliwe i także dość częste. Zaznaczmy, że odgrywane tutaj misterium pasyjne nie jest traktowane jako widowisko teatralne w plenerowej scenerii, lecz jako nabożeństwo, które pozwala przeżyć wielkie tajemnice naszego zbawienia.

W Kalwarii Zebrzydowskiej po raz pierwszy gościł jako pielgrzym św. papież Jan Paweł II 7 czerwca 1979 roku. Jego druga pielgrzymka w tym miejscu odbyła się 19 sierpnia 2002 roku. Papież Benedykt XVI nawiedził Kalwarię 27 maja 2006 roku.

Oby to sanktuarium pasyjno-maryjne nadal służyło pobożności wiernych i dawało okazję pogłębienia miłości do Chrystusa i Jego Matki.