Ksiądz Piotr Skarga do Towarzystwa Jezusowego wstąpił w Rzymie 2 lutego 1569 r. (w 33. rocznicę swoich urodzin). Należał do pierwszego najwybitniejszego pokolenia polskich jezuitów.

Półtora roku przed jego przybyciem zmarł tam Stanisław Kostka (beatyfikowany w 1602 r.). Niemal równocześnie ze Skargą do zakonu wstąpili: Jakub Wujek (1565), Stanisław Warszewicki i Szymon Wysocki (1567) oraz Benedykt Herbest (1571). Pamięć o założycielu zakonu i jego pierwszym przełożonym generalnym Ignacym Loyoli była jeszcze bardzo żywa. W Rzymie Skarga poznał różne dobroczynne instytucje prowadzone przez bractwa współpracujące z zakonem, które później przeszczepił na polski grunt.

Realizacja

Po powrocie do Polski wiosną 1571 r. Skarga został skierowany do Pułtuska, gdzie był kaznodzieją w kolegiacie i nauczycielem w tamtejszej szkole. Dwa lata później przeniesiono go do Wilna, był tam wicerektorem kolegium, a od 1579 r. pierwszym rektorem wyrosłej z kolegium Akademii Wileńskiej. W Wilnie złożył uroczystą profesję zakonną. Tam również założył Bractwo Bożego Ciała, które miało rozwijać kult Eucharystii i czerpiąc z niej duchowe siły, angażować się w uczynki miłosierdzia co do duszy i co do ciała, łącząc podnoszenie świadomości religijnej z dbałością o chorych i ubogich oraz troską o zwalczanie społecznych plag pijaństwa i rozpusty. To odnoszące spore sukcesy bractwo uznać chyba należy za pierwszy konkretny projekt charytatywny podjęty przez Skargę w Towarzystwie Jezusowym. Warto odnotować, że jeszcze w 1577 r. przekazał swoje dobra ruchome w rodzinnym Grójcu na fundację szpitala. Powstał on dopiero w roku 1615, po śmierci Skargi, niemniej przetrwał do XIX w. Działalność charytatywną Skarga mógł rozwinąć w Krakowie, gdzie przybył 26 VI 1584 r., by organizować dom profesów przy kościele św. Barbary i objąć w nim urząd przełożonego. Do czasu objęcia przez niego urzędu kaznodziei królewskiego w 1588 r. i przenosin do Warszawy (ostatecznie w 1598 r.) to stara stolica Piastów i Jagiellonów będzie polem jego działalności. Nowe obowiązki uniemożliwią jej kontynuację.

Bractwo Miłosierdzia Bogarodzicy

Powołane 7 X 1584 r. przez Skargę bractwo przy kościele św. Barbary w Krakowie jest najstarszą istniejącą do dziś instytucją charytatywną w Polsce. Według legendy założycielskiej bezpośrednim impulsem do jego powołania była spowiedź ubogiej stolarki, Magdaleny Walenty, matki trojga dzieci, której chory małżonek nie mógł podjąć pracy i utrzymać rodziny. Dlatego błagała o pomoc o. Piotra Skargę. Legenda była przekazywana w bractwie i została utrwalona w roku jubileuszowym 300-lecia jego istnienia (1884 r.) w formie obrazu olejnego, autorstwa Kazimierza Pochwalskiego, ucznia Jana Matejki. Obraz przedstawia Piotra Skargę w zakonnej sukni z mosiężnym talerzem na datki. Obok niego zgromadzeni są Mikołaj Zebrzydowski i Dorota Barzyna – reprezentujący donatorów oraz Magdalena Walenty z trójką dzieci i anonimowy żebrak – reprezentujący ubogich. Dewizą było hasło: Semino metam (Sieję i będę zbierał). Wskazuje ono na podwójną korzyść, jaką z filantropii czerpie zarówno ten, kto pomocy potrzebuje, jak i ten, kto jej udziela.

Zarys statutu powstał 28 X 1584 r. na trzeciej Schadzce brackiej. (tak nazywano zebrania braci i sióstr należących do bractwa). W siedmiu krótkich punktach streszczał najistotniejsze zobowiązania: codzienną modlitwę osobistą o miłosierne serce; miesięczne Msze brackie (w drugą niedzielę miesiąca) wraz z kolektą; spowiedź dwa razy do roku w drugą niedzielę lutego i lipca; cotygodniowe stałe składki do skrzynki ubogich oraz składki doraźne; kolekty niedzielne w kościołach; cotygodniowe wizyty w szpitalach i więzieniach; jałmużny zbierane w kościele św. Barbary. Pierwsza inspiracja została w połowie listopada uzupełniona o kwestie formalne dotyczące organizacji bractwa i powinności poszczególnych urzędników brackich: starszego, radnych, pisarza, szafarza, wizytatorów. Członkami bractwa mogli być zarówno mężczyźni, jak i kobiety, choć tylko mężczyźni mogli pełnić w nim funkcje kierownicze. Po czterech latach bractwo liczyło 256 braci i 239 sióstr.

W Wielki Piątek 1595 r. w Krakowie w wielkiej procesji do siedmiu kościołów szedł król Zygmunt III, kardynał Jerzy Radziwiłł, biskup krakowski, Germanicus Malaspina, nuncjusz papieski, Bernard Maciejowski, biskup łucki, członkowie kapituły krakowskiej, senatorowie oraz miejski patrycjat. 19 IV 1604 r. jałmużnikiem bractwa był carewicz Dymitr razem z Mikołajem Zebrzydowskim, wojewodą krakowskim.

Bank Pobożny i Skrzynka św. Mikołaja

Druga instytucja, Bank Pobożny (Mons Pietatis), założona w marcu 1587 r., miała charakter kasy kredytowej i działała w obrębie Bractwa Miłosierdzia, lecz z własnym funduszem. Udzielała krótkoterminowych pożyczek pod zastaw – do jednego roku – w maksymalnej wysokości 50 złotych polskich. Klientami zostawali przeważnie drobni kupcy i rzemieślnicy, którzy popadli w przejściowe tarapaty i utracili płynność finansową. Udzielona pomoc miała umożliwić im powrót do ekonomicznej samodzielności. W statucie instytucji dostrzec można tę samą ewangeliczną inspirację. Podobne banki powstały w Warszawie (1589), Poznaniu (1599), Pułtusku i Łowiczu (1600), we Lwowie (1601). Najdłużej, do 1948 r., funkcjonowały one w Krakowie i Warszawie.

Trzecia instytucja dobroczynna założona w 1588 r. w Krakowie przy Bractwie Miłosierdzia przez Skargę i o. Marcina Łaszcza – Skrzynka św. Mikołaja – była funduszem posagowym dla ubogich panien wychodzących za mąż lub wstępujących do klasztoru. Pomysł przeszczepiono z Rzymu. Celem fundacji było zahamowanie szerzącej się w mieście prostytucji, której zasadnicze źródło Skarga upatrywał w nędzy. Pieniądze rozdzielano każdego roku we wspomnienie św. Mikołaja, biskupa Miry. Patron został wybrany nieprzypadkowo. Popularny święty zdobył życzliwość, gdy pewien jego sąsiad, człowiek dość dobrego rodu – czytamy w Złotej Legendzie – zmuszony był trzy swoje niezamężne córki wysłać na ulicę, aby w ten sposób móc żyć za cenę ich hańby. Wielu autorów podkreśla, że Mikołaj wspierał ich bezinteresownie i – co ważne – skutecznie; pomógł wydać panny za mąż.

Bractwo Betanii św. Łazarza

23 III 1592 r. powołano do życia Bractwo Betanii św. Łazarza. Wśród pierwszych donatorów byli kanonicy krakowscy, duchowieństwo, a także król Zygmunt III i królowa Anna oraz członkowie dworu. Celem działania bractwa była pomoc w łagodzeniu skutków zarazy, która wybuchła w Krakowie, dotykając przede wszystkim najbiedniejszych. Jego członkowie zajmowali się rejestracją żebrzących; zdrowym przydzielano miejsca przy poszczególnych kościołach w mieście, gdzie mogli prosić wiernych o wsparcie, chorych umieszczano w szpitalach. Rozdzielano żywność i odzież, odwiedzano chorych, urządzano pogrzeby.

Refleksja

Piotr Skarga należał do pierwszego bardzo dynamicznego pokolenia jezuitów realizującego ideał społecznego działacza. Nie poprzestawał na analizach, radach, przestrogach, lecz zachęcał do działania i sam działał. Był nie tylko prekursorem i propagatorem zorganizowanej pomocy społecznej, ale inspiratorem budowania społeczeństwa obywatelskiego, świadomej i odpowiedzialnej wspólnoty.